Στον βαθμό που εβραϊκοί πληθυσμοί απαντώνται στην Κρήτη από την αρχαιότητα, ενώ παράλληλα υπήρχε οικισμός στον χώρο του σημερινού Ρεθύμνου, θα πρέπει να υποθέσουμε την ύπαρξη εβραϊκής κοινότητας στην πόλη από τα πολύ παλιά χρόνια. Αλλωστε, οι Ιουδαίοι της Κρήτης, ειρηνικό στοιχείο που δεν συμμετείχε στις διάφορες εξεγέρσεις των υπολοίπων εβραίων κατά της Ρωμαϊκής εξουσίας, αποτέλεσαν τους πρώτους χριστιανικούς πυρήνες στο νησί. Στην πρώτη και στη μέση βυζαντινή περίοδο η Ρίθυμνα παραπαίει ανάμεσα στην ολοκληρωτική ερήμωση και τον μικρό άσημο οικισμό. Με την έλευση των Βενετών, το Ρέθυμνο ανθίζει εντυπωσιακά. Η άνθιση αυτή θα φέρει στην πόλη το εβραϊκό στοιχείο – ή καλύτερα, η ανάπτυξη του Ρεθύμνου και ο εβραϊσμός θα τελούν σε σχέση παράλληλη. Τότε, στην αρχή της Ενετοκρατίας πρέπει να πρωτοσχηματίστηκε η Judeca στο Ρέθυμνο, η κλειστή δηλαδή και αμιγής εβραϊκή συνοικία.
Στην περίοδο της βενετικής κατοχής της Κρήτης, η θέση των Εβραίων στο κοινωνικό πολιτικό σύστημα είναι αμφίσημη. Από τη μια, έχουν στα χέρια τους μεγάλο μέρος του εξωτερικού και εσωτερικού εμπορίου, κι απ’ την άλλη τους έχουν αφαιρεθεί σημαντικά πολιτικά αλλά και ανθρώπινα δικαιώματα. Γιατί βέβαια -και αυτό ισχύει στο ακέραιο και για το Ρέθυμνο- η ύπαρξη της Τζουντέκα, της συνοικίας δηλαδή στην οποία υποχρεώνονται να κατοικούν κατ’ αποκλειστικότητα οι Εβραίοι, είναι αυτή καθ’ αυτή στέρηση ανθρώπινου δικαιώματος, όπως επίσης και ο περιορισμός του δικαιώματος της ιδιοκτησίας, αλλά και η στέρηση της δυνατότητας εκλογής και πρόσβασης σε δημόσια αξιώματα και τίτλους ευγενείας, που μετατρέπει τον στερούμενο σε πολίτη β’ κατηγορίας… Είναι μάλιστα χαρακτηριστικό της αντίληψης αυτής ότι οι Βενετοί και στις πολύ δύσκολες στιγμές τους ακόμη, όταν κινδύνευε η κυριαρχία τους στο νησί και αναγκάζονταν να πουλήσουν ή να παραχωρήσουν τίτλους ευγενείας για να αποκτήσουν χρήματα, απέκλειαν εντελώς τους Εβραίους από τη δυνατότητα αυτή. Ενώ πάλι, είναι αποδεδειγμένο ότι οι Εβραίοι την περίοδο αυτή ασκούσαν μάλλον απρόσκοπτα σειρά επαγγελμάτων, όπως του δικηγόρου και του γιατρού. Ανάμεσα στους γιατρούς της Κρήτης ήταν αρκετοί οι εβραίοι που διέπρεψαν, καθώς το λειτούργημα αυτό ήταν πολύ διαδεδομένο στον εβραϊσμό της Διασποράς. Στους γιατρούς του Ρεθύμνου επισημαίνουμε τον εβραίο Ιάκωβο Μαυρογόνατο.
Οι Εβραίοι της Κρήτης, σημαντικότερη από όλες τις μειονοτικές πληθυσμιακές ομάδες που κατοικούσαν στο νησί, ζούσαν οργανωμένοι σε τοπικές κοινότητες με εκλεγμένη ηγεσία, υπεύθυνη για το σύνολο των μελών της κοινότητας απέναντι στις αρχές. Κατοικούσαν σε ιδιαίτερα τμήματα των αστικών κέντρων, σε χωριστές δηλαδή συνοικίες, τις «εβραϊκές», γνωστότερες ως Judeca, που ήταν γειτονιές αυστηρά οροθετημένες. Έξω από τα όρια των συνοικιών αυτών, απαγορευόταν στους εβραίους να αποκτήσουν ακίνητα. Και όταν σπάνια τα αποκτούσαν, υποχρεώνονταν να τα μεταβιβάσουν σε μη εβραίους σε αποκλειστικές προθεσμίες. Μαρτυρούνται επίσης επιθέσεις και σφαγές εβραίων από Έλληνες ορθόδοξους στα 1364, καθώς και «συκοφαντίες του αίματος», ανυπόστατες δηλαδή κατηγορίες σε βάρος των εβραίων ότι δήθεν χρησιμοποιούν αίμα χριστιανών για τελετουργικούς σκοπούς, συκοφαντίες που οδήγησαν σε επεισόδια και κακοποιήσεις του εβραϊκού πληθυσμού στα 1449 και 1452, όπως και σειρά αντισημιτικών επεισοδίων με κορυφαία εκείνα στα 1538 και 1568. Την ίδια εποχή βέβαια στην «πολιτισμένη» Ευρώπη, οι ομόθρησκοι τους θανατώνονταν συστηματικά στην πυρά ή την αγχόνη, και με αυτό το πρίσμα η ζωή των εβραίων στην Κρήτη ήταν ειδυλλιακή, παρά το ότι σε αυτούς προσέτρεχε συχνά η εξουσία·για να καλύψει τα δημοσιονομικά της ελλείμματα, είτε δανειζόμενη με δάνεια εκούσια και αναγκαστικά, είτε συχνά, φορολογώντας τους αυθαίρετα και άνισα.. ,
Κατά τον 15ο αιώνα μάλιστα, η κατάσταση των εβραίων της Κρήτης βελτιώθηκε αισθητά χάρη στις προσπάθειες ενός Ρεθεμνιώτη εβραίου. Επρόκειτο για τον Σαμουήλ Μαυρογόνατο, ο οποίος διατηρούσε επαφές με την εβραϊκή κοινότητα της πρωτεύουσας της Γαληνότατης Δημοκρατίας, της ίδιας της Βενετίας δηλαδή. Ο Μαυρογόνατος, που ήταν εξαιρετικά εύπορος, βρέθηκε σε διένεξη με την τοπική εξουσία του Ρεθύμνου, επειδή αρνείτο να πληρώσει φόρους, που προφανώς επιβάλλονταν άνισα και αυταρχικά στον εβραϊκό πληθυσμό. Ο Μαυρογόνατος λοιπόν προσέφερε τις υπηρεσίες του στη Δημοκρατία, για να καταπνίξει αυτή μια επανάσταση που είχε τότε ξεσπάσει από την οικογένεια των Γαβαλάδων. Σε ανταμοιβή των υπηρεσιών του Μαυρογόνατου, η Βενετία παραχώρησε σ’ αυτόν και στους απογόνους του αρκετά προνόμια, ενώ παράλληλα βελτίωσε τη θέση του συνόλου των εβραίων της Κρήτης, περιορίζοντας τις αγγαρείες τους κ.λπ.
Οι Εβραίοι του Ρεθύμνου επί Ενετοκρατίας πρέπει να είχαν αυξηθεί πληθυσμιακά, καθώς γνωρίζουμε ότι είχαν προοδευτικά καταφέρει να εξέλθουν από την εβραϊκή συνοικία, και είχαν καταλάβει μέρος της αγοράς και της πλατείας, όπου είχαν καταστήματα και αποθήκες, σε τέτοιο σημείο μάλιστα ώστε να έχουν αποκλείσει από εκεί τα υπόλοιπα πληθυσμιακά στοιχεία. Το γεγονός αυτό πληροφορήθηκε η κεντρική κυβέρνηση στη Βενετία, η οποία στα 1412 έστειλε διαταγή στον Ρέκτορα Ρεθύμνης να εκδιώξει τους εβραίους από τους χώρους αυτούς, και να τους υποχρεώσει να περιοριστούν και πάλι στην Τζουντέκκα.
Σύμφωνα με τα όσα διασώζει ο G. Gerola στο Ρέθυμνο υπήρχε συναγωγή από τα πρώτα χρόνια της βενετσιάνικης κυριαρχίας, αφού σύμφωνα με έγγραφο της 11.12.1386 η βενετσιάνικη Γερουσία δίνει την άδεια στους εβραίους του Ρεθύμνου να ξανανοίξουν τη συναγωγή τους, την οποία είχε κλείσει ο ρετούρης Πέτρος Γριμάνης, με σκοπό να τη μεταφέρει αλλού. Δεν γράφει πού βρισκόταν η συναγωγή αυτή, αλλά σημειώνει ότι την περίοδο που ο ίδιος επισκέφτηκε την Κρήτη, η συναγωγή του Ρεθύμνου εξαφανίστηκε εντελώς. Αναφέρεται επίσης και σε εβραϊκή επιγραφή που ήταν εντοιχισμένη σε μύλο κοντά στο Ρέθυμνο. Πιθανολογεί τέλος την ύπαρξη μικρού αριθμού εβραίων στο Καστέλι Μυλοπόταμου. Η Κρήτη άλλωστε είναι μια από τις λίγες περιοχές όπου απαντώνται εβραίοι της Διασποράς να ασχολούνται με αγροτικές εργασίες.
Στα χρόνια αυτά, πρέπει να σημειώσουμε την έλευση των Σεφαραδιτών ισπανοφώνων εβραίων και στο Ρέθυμνο. Εντούτοις, οι Εβραίοι της Κρήτης δεν εξισπανίστηκαν γλωσσικά από τους Ίβηρες φυγάδες, αλλά παρέμειναν ελληνόφωνοι σε όλη σχεδόν τη διάρκεια της ιστορικής τους διαδρομής. Όσον αφορά τη θέση της εβραϊκής συνοικίας, οι λίγες αναφορές τη θέλουν στα ανατολικά της Φορτέτζας, κοντά στον προμαχώνα του Αγίου Νικολάου. Στην περιοχή αυτή, στα χρόνια τουλάχιστον πριν την κατάκτηση της πόλης από τους Τούρκους, λειτουργούσαν οι Εβραίοι και τη συναγωγή τους, σε χώρο δηλαδή όχι πολύ μακριά από εκείνον της Συναγωγής των μεταγενέστερων και πρόσφατων χρόνων… Μάλιστα κοντά στη συναγωγή των Εβραίων έστησαν οι Τούρκοι κατά την πολιορκία της Φορτέτζας του Ρεθύμνου το 1646 μια πυροβολαρχία, όχι φυσικά γιατί συνεργάστηκαν μαζί τους οι Εβραίοι της πόλης, αλλά για στρατηγικούς λόγους.
ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ
Οι Οθωμανοί, ανεκτικοί γενικά απέναντι στο εβραϊκό στοιχείο, επιφύλαξαν για τους εβραίους του Ρεθύμνου μια ήρεμη ζωή. Ασκώντας παραδοσιακά επαγγέλματα, όπως του αργυραμοιβού και του τοκιστή-παρατραπεζίτη, συνέχισαν την πορεία τους στο χρόνο. Όμως, καίτοι έζησαν σε συνθήκες μεγαλύτερης ελευθερίας σε σχέση με τη ενετοκρατία, άρχισαν να φθίνουν οικονομικά. Και πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι παρά τη βελτίωση της θέσης τους επί Οθωμανικής κυριαρχίας, οι εβραίοι της Κρήτης κατά κανόνα δεν συνεργάστηκαν με τους Τούρκους εναντίον των Χριστιανών συμπολιτών τους, ενώ και οι τελευταίοι δεν ανέπτυξαν γενικά ιδεολογικό αντισημιτισμό. Εδώ πρέπει να πούμε πως οι σχέσεις ανάμεσα σε Χριστιανούς και Εβραίους της Κρήτης γνώρισαν και περιόδους έντασης, ενώ παρενθετικά θα επισημάνουμε ότι έθιμα σαν το «κάψιμο του Ιούδα» που απαντάται και σήμερα στο Ρέθυμνο και προβάλλεται στους επισκέπτες ως τουριστικό αξιοθέατο ακόμη και μέσα από τον τοπικό τύπο, αν δεν καταγράφονται ως ευθέως αντισημιτικά, ασφαλώς εκφράζουν προσβολή σε μια θρησκεία κι έναν ολόκληρο κόσμο…
Στην ενδιαφέρουσα συλλογή εγγράφων του Ιεροδικείου Ρεθύμνης του 17ου και 18ου αιώνα, που πρωτοδημοσίευσε το Βήμα Ρεθύμνης, εμφανίζονται σποραδικά κάποιοι εβραίοι Ρεθυμνιώτες ως διάδικοι. Σε ένα σύνολο 382 εγγράφων, εβραίους συναντάμε σε πέντε μονάχα έγγραφα. Ο αριθμός βέβαια των εγγράφων συμβαδίζει με την αναλογία του εβραϊκού στοιχείου στο πληθυσμό του Ρεθύμνου. Στο χαρακτηριστικότερο από αυτά τα έγγραφα, συναντάμε τον υφασματέμπορο Ραφαήλ στα 1734 να αξιώνει να πληρωθεί από μουσουλμάνο το τίμημα ενός υφάσματος. Ο Ραφαήλ βρίσκει τελικά το δίκιο του, χάρη στην κατάθεση των μωαμεθανών μαρτύρων που κατέθεσαν για λογαριασμό του και στην ομολογία του αντιδίκου του, αν και, ο ίδιος ως Γιαχουντής και «άπιστος», δεν δικαιούται να ακουστεί αυτοπροσώπως… Το σκεπτικό της απόφασης μάλιστα στο θέμα αυτό είναι ξεκάθαρο: «Επειδή δεν εισακούεται η φωνή του Ραφαήλ όντος απίστου».
Και από τα υπόλοιπα έγγραφα όμως παίρνουμε ενδιαφέρουσες πληροφορίες. Βλέπουμε στα 1659 τον Πέτρον υιόν του Λουβή ή Λεβή, υψηλού αναστήματος, με φρύδια καστανά και μαύρα μάτια, καταγωγής Κρητικής καθαρώς, να υπηρετεί ως σκλάβος μουσουλμάνο κάτοικο της συνοικίας Βαρούσι Ρεθύμνης, ο οποίος πετυχαίνει την απελευθέρωση του. Βρίσκουμε επίσης στα 1721 τον Τσιφούτ Μωυσή, να καταφεύγει στο Ιεροδικειο προκειμένου να διεκδικήσει τα χρήματα που δάνεισε σε μουσουλμάνο στρατιώτη του τάγματος των Γενιτσάρων, με ενέχυρο στρατιωτικά σπαθιά, και η διαφορά του να επιλύεται συμβιβαστικά19. Ένας ακόμη Μωυσής, κάτοικος Ηρακλείου όμως, που προσωρινά διέμενε στο Ρέθυμνο, κατέφυγε στον ιεροδίκη στα 1722, προκειμένου να διεκδικήσει χρηματικό ποσό που είχε δανείσει σε εξισλαμισθέντα έμπορο της πόλης, με τον κληρονόμο του οποίου απέτυχε να συμβιβαστεί και τελικά κέρδισε τη δίκη. Βρίσκουμε τέλος και την αναφορά του εκ Χανίων ορμώμενου Ηλία υιού του Χαϊμάκι σχετικά με την κλοπή ενός διαμαντένιου δακτυλιδιού, με κύριο ύποπτο τον πρόξενο της Αυστρία στο Ρέθυμνο.
Στα 1739 επισκέφτηκε το τουρκοκρατούμενο Ρέθυμνο ο Βρετανός Richard Pockocke ο οποίος βρήκε 6-7 εβραϊκές οικογένειες να κατοικούν στην πόλη.
Τον επόμενο χρόνο, στα 1740, Αρμένης χρυσοχόος του Ρεθύμνου, έγραψε ένα έμμετρο κείμενο, στον τύπο της μαντινάδας, μέσα από το οποίο αντλούνται σημαντικές πληροφορίες για την αγορά της πόλης, αφού στην ουσία πρόκειται για μια ποιητική διαφήμιση της. Στο στιχούργημα αυτό λοιπόν συναντάμε και τον εβραίο Σαμαλήκ, ο οποίος μάλιστα συνεταιρίζεται με τον Αρμένη Αρτίν και ασχολούνται κι αυτοί με τη χρυσοχοΐα: … θέλεις χακκίτ, θέλεις ζαφίρ κι ελμάσι θα βρης στ’ Αρμένη τον Αρτίν πούνε στο Μεϊντάνι. Με τον Οβριό το Σαμαλήκ έχουνε το Ντουκιάνι.. ,.
Σύμφωνα με τους Ρhilippe de Bonneval και Μathieu Dumas και την «Αναγνώριση» τους της Νήσου Κρήτης, στα 1783 οι Εβραίοι στο Ρέθυμνο ήταν αναλογικά περισσότεροι απ’ ό,τι σε κάθε άλλη πόλη της Κρήτης. Στα χρόνια εκείνα το Ρέθυμνο είχε πληθυσμό τέσσερις χιλιάδες κατοίκους, από τους οποίους οι περισσότεροι είναι τουρκοκρήτες. Την ίδια εκείνη περίοδο το σύνολο των εβραίων της Κρήτης ήταν περίπου τριακόσια άτομα. Συνδυάζοντας τα παραπάνω στοιχεία, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ένας αριθμός εκατό εβραίων που πιθανότατα κατοικούσαν στο Ρέθυμνο, ήταν πράγματι σημαντικός, αφού αντιπροσώπευε το 2,5% του πληθυσμού της πόλης.
Λίγο αργότερα, στα 1792 έφτασε στην Κρήτη ο Γάλλος G.Olivier για να συγκεντρώσει εμπορικές, ιατρικές, διπλωματικές και άλλες πληροφορίες για το νησί. Σχετικά με το Ρέθυμνο παρατήρησε την αναστολή ανάπτυξης που προκαλούσε η κατάσταση του λιμανιού του. Ανάμεσα στους 5-6.000 κατοίκους του συνάντησε φυσικά και εβραίους, οι οποίοι όμως εδώ ήταν λιγότεροι από τα Χανιά, προφανώς συγκρινόμενοι σε απόλυτους αριθμούς και όχι αναλογικά.
Η εβραϊκή συνοικία της περιόδου της τουρκοκρατίας ήταν κάπου ανάμεσα στις οδούς Κορωναίου, Μελισσηνού και Σμύρνης, ή ίσως λίγο παραπέρα, ανατολικά της εξαφανισμένης σήμερα «Μαρμαρόπορτας» του τείχους του Ρεθύμνου. Παλαιοπώλης μου διηγήθηκε ότι μέχρι τη δεκαετία του 1980 του έφερναν για μεταπώληση αντικείμενα λειτουργικά και προσωπικά, που είχαν βρει στο χώρο της παλιάς αυτής εβραϊκής συνοικίας.
Όσο για το κοιμητήρι των εβραίων του Ρεθύμνου, αυτό βρισκόταν πιθανότατα στο χώρο του σημερινού σταθμού υπεραστικών λεωφορείων του ΚΤΕΛ. Σήμερα δυστυχώς δεν σώζονται επιτύμβιες πλάκες επιγραφές που να αφορούν τους εβραίους του Ρεθύμνου. Μονάχα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης φυλάσσεται στήλη με επιγραφή στα ρωσικά και το άστρο του Δαυίδ, επιγραφή που συνδέεται με την ιστορία της πόλης, καθώς προέρχεται από μνήμα Ρωσοε-βραίου ναυτικού, που πέθανε κατά τη διάρκεια της κατοχής της πόλης από τα ρωσικά στρατεύματα.
Για να αποκτήσουμε μιαν ιδέα για την πληθυσμιακή δύναμη της εβραϊκής κοινότητας Ρεθύμνου στα χρόνια της ύστερης τουρκοκρατίας, χαρακτηριστική είναι η απογραφή του 1881, που διενεργήθηκε επί Γενικού Διοικητή Κρήτης Φωτιάδη Πασά. Στο Ρέθυμνο καταμετρήθηκαν τριάντα ένας εβραίοι. Την ίδια ώρα στο Ηράκλειο βρέθηκαν πενήντα ένα και στα Χανιά πάνω από πεντακόσια άτομα με ισραηλιτικό θρήσκευμα. Το σύνολο των εβραίων της Κρήτης στην απογραφή αυτή ήταν 647 – όταν στην αντίστοιχη απογραφή του 1858 είχαν καταμετρηθεί 907 εβραίοι. Η ίδια η Διοίκηση πάντως υπολόγιζε τους εβραίους της Κρήτης κατά το 1871 σε 2.000 σε συνολικό πληθυσμό 270.000 κατοίκων. Συμπερασματικά, από τα στοιχεία αυτά διαφαίνεται η σταδιακή μετανάστευση του εβραϊκού πληθυσμού της Κρήτης προς άλλους τόπους καθώς και η μετακύληση του οικονομικού της κέντρου προς τα Χανιά.
Ο 20 oς αιώνας βρήκε την Κρήτη, ύστερα από πολλούς αιματηρούς αγώνες, να ενσωματώνεται στο ελληνικό κράτος. Την εποχή εκείνη, ο εβραϊκός πληθυσμός του Ρεθύμνου ήταν ολιγάριθμος, διατηρούσε εντούτοις τη Συναγωγή του. Όπως και στην ύστερη τουρκοκρατία, έτσι και τώρα οι λιγοστοί εβραίοι ήταν μικρέμποροι, πλανόδιοι πραματευτάδες και μεταπράτες. Γυρνούσαν τα χωριά της ευρύτερης περιοχής πεζή ή με ζώα, για να εξασφαλίσουν τα προς το ζην από το μικρεμπόριο. Κάποτε μάλιστα πέφτουν και θύματα ληστείας από κακοποιό στοιχεία της περιοχής.
Προοδευτικά όμως, και καθώς η θέση του χριστιανικού στοιχείου ενισχυόταν, ο οικονομικός ρόλος της εβραϊκής κοινότητας έφθινε, με αποτέλεσμα την πληθυσμιακή διαρροή, προς άλλα κέντρα της Ελλάδας ή του εξωτερικού, σε αναζήτηση καλύτερης τύχης. Πιθανότατα εβραϊκή παρουσία στο Ρέθυμνο υπήρχε μέχρι το 1928. Δεν πρέπει πάντως να διαφύγει της προσοχής μας ότι λίγο πριν, στα 1924, είχαν αποχωρήσει από την Κρήτη οι τελευταίοι τουρκοκρητικοί, που δεδομένου ότι στο Ρέθυμνο ήταν πολυάριθμοι, μετέβαλαν το χαρακτήρα της πόλης, αλλά και την οικονομική της σημασία…
Την παραπάνω έρευνα μπορείς να την διαβάσεις εδώ
ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ
Στον Οδηγό της Ελλάδος, του Νικόλαου Ιγγλέση, δεν καταγράφεται κανένας Εβραίος έμπορος ή επαγγελματίας στο Ρέθυμνο. Βεβαίως πιθανόν, οι τελευταίοι να ασχολούνταν με επαγγέλματα που δεν μνημονεύονται στον Οδηγό αυτό. Γνωρίζουμε άλλωστε από τους τελευταίους Εβραίους της Κρήτης που ήταν εμποροϋπάλληλοι, σαρωθροποιοί, παραγγελιοδόχοι, πλανόδιοι έμποροι και γυρολόγοι, φανοποιοί, σερβιτόροι, καραγωγείς, υδραυλικοί, στιλβωτές, φιστικοπώλες, λεμβούχοι και εργάτες, για τους οποίους καμία μνεία δεν θα έκανε ένας επαγγελματικός οδηγός. Στα 1941 άλλωστε στα Χανιά υπήρχαν δέκα μονάχα εβραϊκές επιχειρήσεις σε ένα σύνολο εβραϊκού πληθυσμού τριακοσίων περίπου ατόμων, καθώς οι ευπορότεροι Εβραίοι της Κρήτης είχαν μετοικήσει για άλλα μέρη της Ελλάδας ή του εξωτερικού, και στο νησί παρέμεναν κυρίως οι πλέον αδύναμοι οικονομικά.
Τη δεκαετία του 1930 εγκαταστάθηκε στο Ρέθυμνο η οικογένεια του ηρωικού Συνταγματάρχη της Αλβανίας Μαρδοχαίου Φριζή, λόγω μετάθεσης του τελευταίου σε στρατιωτική μονάδα της πόλης. Ο Φριζής μάλιστα από το Ρέθυμνο είχε ξεκινήσει με το 44ο Σύνταγμα Ρεθύμνης, για να πάει στο Αλβανικό Μέτωπο. Ο ίδιος δε ήταν πολύ αγαπητός στους Ρεθεμνιώτες και, όπως τους έλεγε «ησθάνετο, ανέπνεε και εσκέπτετο ως αν ήτο Κρητικός». Οι παλιοί Ρεθεμνιώτες ακόμη θυμούνται το πέρασμα της οικογένειας αυτής από το νησί. Μάλιστα, μια περιζήτητη μοδίστρα της εποχής, η Χρυσούλα Δασκαλάκη-Μαραγκάκη διηγείτο για την κυρία Φριζή, την οποία έραβε: Έραβα στο σπίτι τις καλύτερες Ρεθεμνιώτισσες… σε μια κυρία Φριζή, εβραίου Ταγματάρχη. Πολύ ωραία, πολύ κομψή, πολύ απαιτητική….
Η γερμανική κατοχή βρίσκει το Ρέθυμνο χωρίς εβραϊκό πληθυσμό. Σύμφωνα με το Νο 3290 Έγγραφο της Νομαρχίας Ρεθύμνης της 3ης Σεπτεμβρίου 1941 προς τη Γενική Διοίκηση Κρήτης, η οποία είχε ζητήσει την αποστολή καταστάσεων των εβραϊκών καταστημάτων και τα στοιχεία των ιδιοκτητών και συνιδιοκτητών τους, αναφέρεται ότι ουδείς εβραίος διαμένει εν τη περιφέρεια αυτής και συνεπώς ουδεμία εβραϊκή επιχείρησις, πράγμα που επιβεβαιώνει την ίδια εποχή ο Αρχιραββίνος Χανίων Ηλίας Όσμος, με την από 14.8.1941 έγγραφο κατάσταση του. Έτσι, οι βάρβαροι θα εφαρμόσουν τα σχέδια τους μονάχα στα Χανιά και το Ηράκλειο. Θρυλείται πως μια «κοινή» γυναίκα της πόλης είχε το παρανόμι Οβριά, και πως οι γερμανοί τη συνέλαβαν και την εκτέλεσαν, νομίζοντας το παρανόμι δηλωτικό της καταγωγής της… Σύμφωνα όμως με τα στοιχεία της εγκυκλοπαίδειας Judaica, στις 21 Μαΐου 1944 συνελήφθησαν πέντε οικογένειες εβραίων και στο Ρέθυμνο, οι οποίες επιβιβάστηκαν στο μοιραίο πλοίο Τάναϊς που βυθίστηκε έξω από τη Φολέγανδρο, οπότε και χάθηκε το σύνολο των ελληνοεβραίων της Κρήτης.
Η Συναγωγή του Ρεθύμνου στο έμπα του αιώνα μας βρισκόταν στην οδό Χειμάρρας, στον ανήφορο για το Αρχαιολογικό μουσείο και τη Φορτέτσα. Το σπίτι που βρίσκεται στον αριθμό 9 της οδού αυτής μου υπέδειξαν ως θέση της ηλικιωμένοι περίοικοι στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Μετά τον πόλεμο, το παλιό κτίσμα εκποιήθηκε, αφού δεν είχε πια λόγο ύπαρξης και στη θέση του ανεγέρθηκε το σημερινό. Το πιθανότερο είναι μάλιστα, πως η Συναγωγή αυτή δεν ήταν ένα μνημειακό κτήριο, αλλά ένα συνηθισμένο σπίτι, που κάλυπτε τις θρησκευτικές ανάγκες της μικρής κοινότητας. Το επίσημο τέλος για την Κοινότητα ήρθε στα 1958, όταν το Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο της Ελλάδος αποφάσισε να διαλυθεί και τυπικά.. ,
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι οι Εβραίοι του Ρεθύμνου συγκροτούσαν σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας της πόλης μια ολιγάριθμη κοινότητα, υφιστάμενη όμως διαχρονικά και συνεχώς, εγκατεστημένη σε σαφώς οροθετημένη συνοικία. Τα μέλη της κοινότητας έκαναν πάντοτε αισθητή την παρουσία τους στην οικονομική ζωή της περιοχής, παρά το ότι η κοινότητα τους ήταν τρόπον τινά δορυφορική των δυο μεγαλύτερων που υπήρχαν στις γειτονικές πόλεις Χανιά και Χάνδακα-Ηράκλειο, σε μέτρο τουλάχιστον ανάλογο με τη σχέση και της ίδιας αυτής της πόλης του Ρεθύμνου με τις δυο άλλες πόλεις. Η θέση των Εβραίων του Ρεθύμνου, όπως και της υπόλοιπης Κρήτης, μεταβαλλόταν σύμφωνα με τις διαθέσεις των εκάστοτε αρχόντων του νησιού, αλλά σε κάθε περίπτωση ήταν καλύτερη συγκριτικά με εκείνη των ομοθρήσκων τους της Ευρώπης. Η ένταξη της Κρήτης στο νεοελληνικό κράτος και η ακόλουθη έξοδος του μουσουλμανικού πληθυσμού του Ρεθύμνου, μαζί με το οικονομικό αντίκτυπο που επέφερε στην πόλη, ώθησε σε φυγή τους τελευταίους εβραίους που ζούσαν εκεί, προς αναζήτηση καλύτερης τύχης σε άλλες περιοχές της Ελλάδας ή του εξωτερικού.
Ο ΡΕΘΕΜΝΙΩΤΗΣ ΕΒΡΑΙΟΣ ΣΤΗ ΑΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Ρεθυμνιώτης Εβραίος απαντάται και στη λογοτεχνία. Είναι ο Αμπραμίκος του Χρονικού του Παντελή Πρεβελάκη. Με τη γλαφυρή -καίτοι καυστικά ειρωνική- περιγραφή του θα κλείσει το σύντομο αυτό το σημείωμα. Ο Πρεβελάκης παρουσιάζει μια μοναδική εικόνα του συνηθισμένου μικροαστού εβραίου του 19ου και 20ού αιώνα, εικόνα που μόνο στις διηγήσεις απομένει πια. Ο ήρωας του, «ένας Οβριός, Αμπραμίκος με τ’ όνομα», είχε οργανώσει επιχείρηση εκφόρτωσης των καραβιών που συχνά προσάραζαν στα αβαθή του λιμανιού του Ρεθύμνου.
Βρέθηκε το λοιπόν κι ο πρακτικός ο άνθρωπος. ..που έβαλε σ’ ορδίνια ετούτη τη δουλειά. Μάζωξε σε μιαν αποθήκη ό,τι χρειάζεται για να ξεκαθίσεις ένα καράβι -να πούμε γούμενες, συρματόσκοινα, άδεια βαρέλια και τα ρέστα, έκατσε στο παραθύρι τον πούβλεπε στη θάλασσα και περίμενε. Ότι κολλούσε το άτυχο καράβι, νάσου τον στο λιμάνι, με τα χέρια στις τσέπες. Ο συφοριασμένος καπετάνιος πηδούσε έξω αλαλιασμένος, τα μάτια του γύρευαν βοήθεια δάγκωνε τα μουστάκια του, μην ξέροντας τι να κάμει. Τότε ζύγωνε ο πεθαμενατζής, δηλαδή ο Αμπραμίκος, τον έπαιρνε κατά μέρος, και προτού στρίψει το δεύτερο τσιγάρο, τα συβάζαν.
Ο Πρεβελάκης περιγράφει και μια τέτοια προσάραξη, όπου μάλιστα απέτυχε ο Αμπραμίκος να «πάρει» τη δουλειά:
Τότε φάνηκε νάρχεται κατά κει ο Αμπραμίκος, κοντακιανός μες στο σουρτούκο του, μ’ ένα λιγδωμένο καλπάκι στο κεφάλι, με μάτια σακουλιασμένα από τον ύπνο και με τα χέρια στις τσέπες. Πήρε τον καραβοκύρη κατά μέρος, του μίλησε κάμποση ώρα, τούτος όλο να κάνει όχι με το κεφάλι. Το πάθημα του δεν έμοιαζε με αλλά, αυτό ήτανε φως φανάρι. Ο Οβριός πήρε σε λίγο τα βρεμένα του και κίνησε γιαλό-γιαλό κατά το σπίτι του, περίσσια δυλλογισμένος και κίτρινος από τη σύγχυση: «Να δούμε πώς θα το ξεκαθίσει ο χοντροκέφαλος! Να δούμε!… θα φέρει ρυμούλκα από τον Πειραιά! Κι ως τότε; Η άμμο το ρουφά και δε σε περιμένει…»
Ο Πρεβελάκης μάλιστα, από σύμπτωση ίσως, παρομοιάζει τα βάσανα που προκαλούσαν αυτά τα καράβια, με «του Ιώβ τα πάθη», πούχε «διαβασμένα στις Γραφές». Σύμπτωση που επιβεβαιώνει φυσικά τη μεγάλη επιρροή του εβραϊσμού στον ελληνικό κόσμο, αλλά και στη σκέψη του μεγάλου Ρεθεμνιώτη λόγιου…
Ο Αμπραμίκος του Χρονικού της χαμένης πλέον «Πολιτείας» του Ρεθύμνου ζούσε σε μιαν άλλη ευτυχισμένη εποχή, μια εποχή χαμένη μαζί με την Πολιτεία -«τη χρονιά που πήραμε τη Σαλονίκη απ’ τον τούρκο», τότε που μεσουρανούσε ακόμη ο εβραϊσμός της Ανατολής, πριν νάρθει το Ολοκαύτωμα κι η κοσμοχαλα-σιά…
έρευνα του Θρασύβουλου Παπαστρατή
Απάντηση