Οι Ρομά ξεκίνησαν από την Ινδία (8ος αιώνας) και έφτασαν στην Ευρώπη μέσω του σημερινού Ιράν, της Αρμενίας και της Τουρκίας . Σύμφωνα με τον εθνογράφο Κ. Μπίρη, οι Τσιγγάνοι αποτελούνται από δύο λαούς, τους Roma, που έχουν ινδική καταγωγή και αποτελούν οι περισσότεροι τους Τσιγγάνους και από τους Γύφτους, που είναι αυτόχθονες Αιγύπτιοι. Οι επιστήμες της Εθνολογίας, της Ανθρωπολογίας, της Γλωσσολογίας και της Ιστορίας υποστηρίζουν μια κοινή άποψη, ότι μετά τον 8ο αιώνα ξεκίνησε ο διασκορπισμός των Τσιγγάνων από τη Β.Δ. Ινδία στις πέντε Ηπείρους.

Η λέξη γύφτος εμφανίζεται ήδη στα μεσαιωνικά ελληνικά, και προέρχεται, όπως θα έχετε ακούσει, από το εθνωνύμιο “Αιγύπτιος”. Σε λόγια κείμενα, άλλωστε, χρησιμοποιείται για τους τσιγγάνους το “Αιγύπτιος”

Τα αίτια της μετανάστευσής τους παραμένουν άγνωστα. Σχεδόν κυρίαρχη, όμως, είναι η υπόθεση των αποτυχημένων εξεγέρσεων, μιας και είναι γνωστό ότι ανήκαν σε κατώτερες κάστες, με τις ονομασίες Τζοτ, Τζάτ, Λούρι, Νούρι ή Ντομ. . Οι Τζοτ μετακινήθηκαν προς την Περσία, οι Λομ κινήθηκαν προς την Αρμενία, ενώ οι Ντομ προς Συρία και Αίγυπτο. Οι Λούρι και Νούρι κατευθύνθηκαν προς τη Δύση και στα μέσα του 11ου αιώνα εμφανίζονται στο Βυζάντιο οι Ατσίγγανοι, η ονομασία αυτή τους δόθηκε από την Ορθόδοξη Εκκλησία. Τον 14ο και 15ο αιώνα, συνεχίζουν να εισρέουν στην περιοχή των Βαλκανίων. Τον 15ο αιώνα, καταφεύγουν στην Κεντρική Ευρώπη. Η υποδοχή τους αναμένεται αρχικά καλή, στη συνέχεια, όμως, βρίσκονται αντιμέτωποι με διωγμούς, εκτελέσεις, απαγορεύσεις, εξορία και τέλος με αποκορύφωση την εξολόθρευση των Τσιγγάνων, το ολοκαύτωμα τους από το Γ’ Ράιχ. (Γενική Γραμματεία Λαϊκής Επιμόρφωσης, 1987). Οι Τσιγγάνοι κρίθηκαν από τους Ναζί ως «φυλετικά κατώτεροι».  Οι πρώτες καταγεγραμμένες παρουσίες Ρομά/Τσιγγάνων σε διάφορες Ευρωπαϊκές χώρες έχουν καταγραφεί αρχικά  το 1407 στην Γερμανία, στη συνέχεια το 1419 στην Γαλλία, το 1420 στην Ολλανδία και το 1422 στην Ιταλία.

Ξέρουμε βέβαια ότι οι Τσιγγάνοι ήρθαν από την Ινδία. Ωστόσο, την εποχή εκείνη ήταν ευρέως διαδεδομένη η αντίληψη ότι ήρθαν στη Μεσόγειο από την Αίγυπτο, μια αντίληψη που και οι ίδιοι συμμερίζονταν πολλές φορές. Έτσι, από το Αιγύπτιος προέκυψε το γύφτος, ενώ παρόμοια εξέλιξη είχαμε και σε άλλες γλώσσες.

Οι Ρομά αποτελούν τη μεγαλύτερη μειονότητα της Ευρώπης και κατά την ιστορική εξέλιξη των κοινοτήτων τους έχουν υιοθετήσει τρόπους ζωής και παραδόσεις που διαφέρουν από αυτά της πλειοψηφίας. Έχοντας αναγνωρίσει οι ίδιοι την κοινή καταγωγή τους, διεκδικούν πλέον μέσω πανευρωπαϊκού δικτύου, την αναγνώριση τους ως λαού χωρίς έδαφος και αντίστοιχη εκπροσώπηση στα Ηνωμένα Έθνη και την ΕΕ. Παρ’ όλο που γίνονται προσπάθειες απογραφής των μειονοτήτων, τα δημογραφικά τους στοιχεία δεν καθίστανται έγκυρα, καθώς οι μειονότητες αυτές χαρακτηρίζονται από μία συνεχή ή έντονη κινητικότητα.

Οι Ρομά στην Ελλάδα και οι παροχές της πολιτείας προς αυτούς  – Κοινωνική ένταξη

Οι πρώτοι Τσιγγάνοι εμφανίστηκαν στον Ελλαδικό χώρο το 1323 στην Κρήτη, εν συνεχεία σε περιοχές της Πελοποννήσου (Μεθώνη και Ναύπλιο) το 1350 και τέλη 14ου με αρχές 19ου αιώνα ένας σημαντικός αριθμός Τσιγγάνων εμφανίζεται στην Κέρκυρα και δημιουργούν ένα ανεξάρτητο φέουδο, το Feudo Acinganorum . Μέχρι τη δεκαετία του 1950 δεν ήταν πολιτογραφημένοι (αν και το 1954 υπήρχε ψήφισμα του Ο.Η.Ε. για την πολιτογράφηση των Τσιγγάνων).

Το 1955, με την έκδοση του σχετικού νομοθετικού διατάγματος (Ν.Δ.3370/55) αναγνωρίστηκαν ως γηγενείς πολίτες και εν δυνάμει δικαιούχοι βασικών και θεμελιωδών κοινωνικών δικαιωμάτων. Ο χαρακτηρισμός που τους δίνονταν ήταν του αλλοδαπού αθίγγανης καταγωγής, θεωρούνταν ανιθαγενείς και είχαν στην κατοχή τους ειδικό δελτίο ταυτότητας αλλοδαπών, το οποίο και ανανέωναν κάθε δύο χρόνια . Απέκτησαν για πρώτη φορά ελληνική υπηκοότητα μέσω πολιτογράφησης το 1978, έπειτα από σχετική εγκύκλιο του Υπουργείου Εσωτερικών, σύμφωνα με την οποία ανέθεσε στις Νομαρχίες τη διαδικασία πολιτογράφησης τους.

 Οι Ρομά, ερχόμενοι στην Ευρώπη, συνάντησαν την ελληνική γλώσσα που κυριαρχούσε τότε. Συνέπεια του γεγονότος αυτού είναι ότι πάρα πολλά στοιχεία της ελληνικής ενσωματώθηκαν στις διαλέκτους τους. Αν και διασκορπισμένοι σε ολόκληρο τον κόσμο έχουν κοινή γλώσσα, «ROMANI», η οποία υποδιαιρείται σε αρκετούς διαλέκτους .

Ο πληθυσμός των Ρομά στην Ελλάδα, σύμφωνα με εκτίμηση του δικτύου ROM, ανέρχεται στα 250.000 άτομα. Ο αριθμός αυτός όμως δεν μπορεί να θεωρηθεί ακριβής, λόγω των αστικοδημοτικών εκκρεμοτήτων των Ρομά. Το  Συμβούλιο της Ευρώπης εκτιμά τον αριθμό των Ρομά στην Ελλάδα σε 80.000-150.000 άτομα, ενώ σύμφωνα με εκτιμήσεις της Γενικής Γραμματείας Εκπαίδευσης Ενηλίκων, ο αριθμός τους φτάνει τις 300.000 (Council of Europe, 2002).

Στην χώρα μας οι Ρομά είναι μία από τις πιο περιθωριοποιημένες μειονότητες. Αυτό συμβαίνει για διάφορους λόγους. Από τη μία πλευρά, μεγάλο ποσοστό ευθύνης έχουν οι ίδιοι οι Ρομά, καθώς ένα μεγάλο μέρος τους δρα παραβατικά κατ’ εξακολούθηση. Από την άλλη πλευρά, ένα μεγάλο μερίδιο ευθύνης έχει σαφώς η πολιτεία, καθώς δεν έχουν γίνει ουσιαστικές προσπάθειες ένταξης των ανθρώπων αυτών στην ελληνική κοινωνία. Η πλειονότητα των Ελλήνων Ρομά είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι που μιλούν τη γλώσσα «βλάχουρα Ρομά». Οι περισσότεροι Ρομά που ζουν στη Δυτική Θράκη, αντίθετα, είναι Μουσουλμάνοι, μέλη της μόνης αναγνωρισμένης μειονότητας στην Ελλάδα από τη Συνθήκη της Λωζάνης του 1923 και μιλούν «να-βλάχουρα Ρομά».

Η κοινωνική αυτή ομάδα διαφέρει σε μεγάλο βαθμό στο εσωτερικό της. Τα χαρακτηριστικά δύο της άκρα είναι, αρχικά, οι Τσιγγάνοι που ζουν στην Αγία Βαρβάρα στην Αττική από το 1923, και αποτελούν μία ομάδα ανθρώπων οι οποίοι εναρμονίστηκαν πλήρως με το κοινωνικό σύνολο και ζουν υπό φυσιολογικές συνθήκες σε αστικές κατοικίες. Στον αντίποδα, βρίσκεται ένα κομμάτι Τσιγγάνων στα Άνω Λιόσια, που ζει κάτω από άθλιες συνθήκες σε έναν καταυλισμό που παραπέμπει σε σκουπιδότοπο. Υπάρχει ένα κομμάτι των Ρομά, το οποίο είναι ενταγμένο στην ελληνική κοινωνία. Ζει, δηλαδή όπως κάθε νόμιμης πολίτης της χώρας, αλλά υποφέρει από τον ρατσισμό. Το χρώμα, η ομιλία και η καταγωγή τους αποτελούν κίνδυνο για έναν αριθμό ανθρώπων. Αυτό συμβαίνει, διότι το μεγαλύτερο ποσοστό των Ρομά στην χώρα ζει σε καταυλισμούς, χωρίς καμία ιατρική περίθαλψη, καθώς πολλές φορές είναι πηγή  εγκληματικότητας. Η ελληνική Πολιτεία και οι αρμόδιοι φορείς τους έχουν παραμελήσει εδώ και πάρα πολλά χρόνια και αυτό έχει ως αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουμε μία ανεξέλεγκτη κατάσταση παραβατικότητας και άβατου στις περιοχές των καταυλισμών, όπου όχι μόνο οι απλοί πολίτες αδυνατούν να προσεγγίσουν, αλλά και η ίδια η αστυνομική αρχή του κράτους.

Οι Ρομά ως εκ τούτου ζουν μαζί μας εδώ και 600 περίπου χρόνια, αλλά ακόμα και σήμερα οι πρωταρχικές και θεμελιώδεις ανάγκες τους δεν καλύπτονται αφού παραμένουν επισήμως αόρατοι παρά τις υποδείξεις των διεθνών οργάνων –όπως η Διακήρυξη που υιοθέτησε το Συμβούλιο Υπουργών της Ευρωπαϊκής Ένωσης τον Οκτώβριο 2000 περί της αναγκαιότητας ανάπτυξης πολιτικών που θα επιτρέψουν στους Τσιγγάνους να ζήσουν σε συνθήκες ισότητας δικαιωμάτων και ευκαιριών και να μπουν στα κέντρα λήψης αποφάσεων. Οι Ρομά στην Ελλάδα είναι στην συντριπτική τους πλειοψηφία αναλφάβητοι και δεν εκπροσωπούνται ούτε σε τοπικό ούτε σε εθνικό επίπεδο. Είναι έρμαια των επιδομάτων της Κοινωνικής Πρόνοιας του κράτους, χωρίς κανένα κίνητρο εξέλιξης και επαγγελματικής αποκατάστασης.

Το κομβικό πρόβλημα που αντιμετωπίζουν, όμως, οι Ρομά στην Ελλάδα, είναι το οικιστικό. Είναι γεγονός ότι η διαμονή σε μόνιμη γνωστή κατοικία συνδέεται με τη δυνατότητα ενός πολίτη να απολαμβάνει ορισμένα δικαιώματα αλλά και με τη δυνατότητα του δημοσίου ή ιδιωτών να συναλλάσσεται νομίμως με το πρόσωπο αυτό. Η νομαδική ζωή των Ρομά και η διαβίωσή τους σε παράνομους καταυλισμούς στα όρια δήμων (χωρίς αναγκαστικά να υπάρχει οικογενειακή τους μερίδα εκεί) λειτουργεί ως τροχοπέδη για την κοινωνική ένταξή τους. Σύμφωνα με την πρώτη και μοναδική μελέτη της ΔΕΠΟΣ το 1999, καταγράφηκαν οι χώροι διαμονής των Τσιγγάνων στην χώρα και επιβεβαιώθηκαν επισήμως οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης τους.

 

“Sam Roma – Είμαστε Τσιγγάνοι” μια ταινία της Μαρίνας Δανέζη

Οι Τσιγγάνοι ζουν σε αυτοσχέδιες παράγκες, χωρίς νερό, φως και φυσικά καθίστανται ανήμποροι σε οποιαδήποτε ασθένεια. Οι Τσιγγάνικοι καταυλισμοί αποτελούν όλα αυτά τα χρόνια όχι μόνο εστίες παραβατικότητας, αλλά και μολύνσεων. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι νόμιμοι δημότες των εκάστοτε περιοχών που βρίσκονται οι καταυλισμοί, να διακατέχονται από μία θέληση διωγμού των συγκεκριμένων μειονοτήτων. Το κράτος κατά καιρούς προώθησε ορισμένα ευρωπαϊκά προγράμματα κατάρτισης των ελλήνων Τσιγγάνων, αλλά αφορούσαν έναν πολύ μικρό αριθμό ανθρώπων.