ΠΟΥ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ
Το Αϊβαλί βρίσκεται απέναντι από τη Λέσβο, σε απόσταση 20 χλμ. από τις ακτές του νησιού και 25 χλμ. βορειοανατολικά της πόλης της Μυτιλήνης. Περίπου 27 χλμ νοτιοανατολικά βρίσκεται η αρχαία Ελληνική πόλη της Περγάμου

ΕΛΛΗΝΕΣ ΤΟΥ 1922
Στο Αϊβαλί κατοικούσαν κατεξοχήν χριστιανοί ορθόδοξοι.O πληθυσμός της πόλης κατά την προεπαναστατική περίοδο (1821 ) κυμαινόταν μεταξύ 25.000 και 40.000.
Oι Μουσουλμάνοι ήταν ελάχιστοι και δεν ξεπερνούσαν τις 30 -40 οικογένειες (250 )άνθρωποι .
Σύμφωνα με στοιχεία που δημοσιεύτηκαν το 1896 στο περιοδικό Ξενοφάνης, ο πληθυσμός ανερχόταν στις 35.000.
Στις αρχές του 20ου αιώνα ζούσαν στο Αϊβαλί 30.000-35.000 χριστιανοί ορθόδοξοι, από τους οποίους οι 4.000 ήταν Έλληνες υπήκοοι.
Όλοι τους μιλούσαν Ελληνικά

 

Οι κάτοικοι του ήταν συνειδητοποιημένοι Έλληνες και συνεισέφεραν με τις οικονομίες τους ,στον ελληνικό αγώνα για ανεξαρτησία του 1821 συμπεριλαμβανομένης της περίφημης Ψωροκώσταινας μιας γυναικάς που το πραγματικό της όνομα ήταν Πανωραία Χατζηκώστα ή Χατζηκώσταινα, καταγόμενης από αρχοντική οικογένεια των Κυδωνιών ( Αϊβαλί ). Κατέφυγε στο Ναύπλιο, μετά την καταστροφή του Αϊβαλιού από τον τουρκικό στρατό (όπου έχασε και τα πέντε της παιδιά) , ο οποίος μπήκε στην πόλη στις 2 Ιουνίου 1821 και την κατέστρεψε για λόγους εκδίκησης.
Η “Ψωροκώσταινα” έμεινε γνωστή στην ιστορία ΄όταν προσέφερε τα ελάχιστα υπάρχοντά της στον έρανο που έγινε στο Ναύπλιο για την ενίσχυση των πολιορκημένων του Μεσολογγίου, το 1826. λέγοντας:
«Δεν έχω τίποτα άλλο από αυτό το ασημένιο δαχτυλίδι κι αυτό το γρόσι. Αυτά τα τιποτένια προσφέρω στο μαρτυρικό Μεσολόγγι»

ΤΟ ΟΝΟΜΑ
«Αϊβαλί»,
Η ονομασία της πόλης προέρχεται από την τουρκική λέξη ayva, η οποία σημαίνει «κυδώνι».
«Κυδωνίαι».
Εκτός από την ονομασία «Αϊβαλί», η δεύτερη ονομασία που χρησιμοποιούσαν οι μορφωμένοι Έλληνες ήταν «Κυδωνίαι».Η προέλευση του ονόματος αποδόθηκε και στα κυδώνια, τα γνωστά οστρακόδερμα, που υπάρχουν στη γύρω θαλάσσια περιοχή.
Σύμφωνα με άλλη θεωρία πάλι πρόκειται για αποικία της Κυδώνας της Λέσβου,και με μια άλλη συσχετίζουν το όνομα με την Κυδωνία της Κρήτης, μια και υπήρχαν αρκετοί Κρητικοί στο Αϊβαλί.
Η Κιδωνία του Πλινίου
Ξένοι ερευνητές συσχετίζουν με την αρχαία πόλη που αναφέρει ο Πλίνιος Κιδωνία που βρισκόταν κάπου εκεί κοντά και κάποιοι άλλοι υποστήριξε ότι ο οικισμός πήρε το όνομά του από τις πολλές κυδωνιές, που κάποτε υπήρχαν εκεί κοντά.

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ ΕΠΙ ΟΘΩΜΑΝΩΝ
Η ίδρυση του οικισμού τοποθετείται μεταξύ του 1570 και του 1580.
Οι πρώτοι οικιστές ήρθαν από τα γειτονικά παράλια της Λέσβου στην προσπάθεια να αποφύγουν τις επιδρομές των πειρατών και ίδρυσαν οικισμούς στην παραλία της Μ.Ασίας. Αργότερα, μετακινήθηκαν προς το εσωτερικό, γιατί οι ενοχλήσεις εξακολούθησαν και εκεί.
Η μεγάλη ακμή του Αϊβαλιού τοποθετείται χρονικά, μετά το 1773, και αποδίδεται στα προνόμια που παραχωρήθηκαν, τότε στους χριστιανούς κατοίκους της πόλης, από την οθωμανική διοίκηση.

Οι Κυδωνιές, με ελληνικό πληθυσμό 30.000, στις παραμονές της Ελληνικής Επανάστασης, ένα από τα σπουδαιότερα οικονομικά και πολιτιστικά κέντρα του υπόδουλου Ελληνισμού, καταστράφηκε από τουρκικό στρατό, που μπήκε στην πόλη στις 2/6/1821 για να εκδικηθεί για την πυρπόληση τουρκικού δίκροτου στις 27/5/1821 στην Ερεσό.
Το Αϊβαλί γνώρισε την απόλυτη καταστροφή, με την έναρξη της Ελληνικής επανάστασης του 1821, από τον οθωμανικό στρατό και την εγκατάλειψή .
Αρκετοί κάτοικοι του επέστρεψαν, σταδιακά από το 1827 ως το 1832, με αποτέλεσμα την επανίδρυση της πόλης.
Μετά τη λεγόμενη αποκατάσταση των προσφύγων με διάφορα διατάγματα που εκδόθηκαν.
Ακολούθησε η σταδιακή ανάπτυξη και το Αϊβαλί αναδείχθηκε, εκ νέου, σε μία από τις σημαντικότερες πόλεις των δυτικών παραλίων της Μικράς Ασίας.

ΞΕΡΙΖΩΜΟΣ
Από το 1909, είχε ενισχυθεί η φρουρά της πόλης,και είχε κηρυχθεί στρατιωτικός νόμος, μετά από εσωτερική διαμάχη, που είχε δημιουργηθεί, μετά την επανάσταση των Νεοτούρκων.
Οι πρόκριτοι καταδικάστηκαν από στρατοδικείο και φυλακίστηκαν.
Όσοι ασχολούνταν με τα κοινά, αλλά και οι θρησκευτικοί και εκπαιδευτικοί λειτουργοί, κατηγορήθηκαν ως εχθροί του κράτους. Μετά τη λήξη της ισχύος του στρατιωτικού νόμου, δύο μήνες αργότερα, η κατάσταση ομαλοποιήθηκε.
Οι διώξεις κατά των Χριστιανών, επαναλήφθηκαν, μετά το 1914, όπου είχαν καταφύγει στο Αϊβαλί πρόσφυγες από την Πέργαμο, από τις περιοχές του Αδραμυττηνού κόλπου και από τα χωριά του δήμου Κισθήνης.
Αλλά και στην πόλη του Αϊβαλιού η κατάσταση ήταν έκρυθμη, με αποτέλεσμα κάποιοι εύποροι κάτοικοι να αναγκαστούν να καταφύγουν στη Μυτιλήνη το 1916.
Στις 14 Μαρτίου 1917 διατάχθηκε ο εκτοπισμός όλων των κατοίκων ηλικίας 18-80 ετών προς το εσωτερικό της Μικράς Ασίας.
Στο Αϊβαλί παρέμειναν μόνο 256 άτομα για την εξυπηρέτηση των αναγκών του στρατού και ο Μητροπολίτης.

Ποια είναι πατρίδα ποιανού, είναι πολύ σχετικό θέμα εδώ που είσαι, όταν ακούς κάποια γιαγιά  που δηλώνει Τουρκάλα  αλλά μιλάει ελληνικά με κρητική προφορά και θέλει να μάθει νέα από την πατρίδα –της λέει που είναι δική σου . Άντε βγάλε άκρη

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΣΤΟ ΑΙΒΑΛΙ
Το Αϊβαλί καταλήφθηκε από τον ελληνικό στρατό, το 1919 επέστρεψαν οι εκτοπισμένοι και άρχισε η σταδιακή ανασυγκρότηση της πόλης, η οποία διακόπηκε, όμως, εκ νέου μετά την ήττα και την αποχώρηση του ελληνικού στρατού το 1922.
Όλοι οι άντρες ηλικίας 18-45 ετών συνελήφθησαν και επιστρατεύθηκαν στα τάγματα εργασίας, όπου πολλοί πέθαναν.
Ο Ηλίας Βενέζης , μαζί με άλλους 3.000 Αϊβαλιώτες υποχρεώθηκε να υπηρετήσει, σε αυτά, για 14 μήνες, από το 1922, σε ηλικία 18 ετών.
Ο Βενέζης ήταν ένας από τους μόλις 23 συμπατριώτες του που επιβίωσαν και ήρθαν στην Ελλάδα, μετά το 1923, μετά την ανταλλαγή των πληθυσμών.

Τα χρωματιστά αρχοντικά της πόλης δεν κατοικούνται όλα, γιατί ήταν περισσότεροι οι Έλληνες που έφυγαν το ’22 από εδώ απ’ ό,τι οι Τούρκοι που ήρθαν από την Ελλάδα. Περίσσεψαν.

ΣΗΜΕΡΑ
Στις Κυδωνίες, μετά την καταστροφή, κατά την ανταλλαγή των πληθυσμών, εγκαταστάθηκαν Τούρκοι από τη Λέσβο και από τη Μακεδονία, αλλά κυρίως  Κρητικοί μουσουλμάνοι από τις περιοχές των Χανίων και του Ρεθύμνου, οι οποίοι μέχρι σήμερα μιλούν τα Ελληνικά στην τοπική Κρητική διάλεκτο.

Η πόλη των εκκλησιών 

Μια από τις ωραιότερες ορθόδοξες εκκλησίες που έχετε δει ποτέ –ακόμα και όσοι δεν είστε φαν των ορθόδοξων εκκλησιών– ο Ταξιάρχης σήμερα είναι αξιοθέατο (με είσοδο 5 λίρες, ή περίπου 1,60€). Η αναστήλωσή του ολοκληρώθηκε το 2013, και είναι εκπληκτική, με τα λευκά και ανοιχτογάλαζα μάρμαρα να φωτίζουν τις τοιχογραφίες, πολλές από τις οποίες χρονολογούνται από τον 15ο αιώνα.

Η πόλη χωριζόταν σε έντεκα ενορίες:
Του Αγίου Δημητρίου, και της Κάτω Παναγιάς ή Ζωοδόχου Πηγής, που ήταν οι μεγαλύτερες.

Ακολουθούσε εκείνη του Αγίου Γεωργίου στη μέση συνοικία όπου είχε προηγούμενα, χτιστεί το μητροπολιτικό οικοδόμημα στα τέλη του 18ου αιώνα.
Ο ναός της Παναγίας στην κάτω συνοικία χτίστηκε το 1780, από τον Ιωάννη Οικονόμο και ήταν γνωστός και ως Παναγία των Ορφανών, ονομασία που πήρε από το μικρό βρεφοκομείο το οποίο λειτουργούσε στον περίβολό του.
Των Ταξιαρχών.
Του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου.
Της Κοίμησης της Θεοτόκου.
Του Αγίου Γεωργίου.
Της Κάτω Παναγιάς ή Ζωοδόχου Πηγής.
Του Αγίου Χαραλάμπους.
Του Προφήτη Ηλία.
Του Αγίου Βασιλείου.
Του Αγίου Νικολάου και
Της Αγίας Τριάδος.
Στο Αϊβαλί και στη γύρω αγροτική περιοχή υπήρχαν συνολικά 65 παρεκκλήσια, εκ των οποίων δεκαπέντε μέσα στην πόλη υπήρχε δε ένα και μόνον τζαμί.
Πολιούχος θεωρούνταν ο νεομάρτυρας Γεώργιος ο Χιοπολίτης, ο οποίος μαρτύρησε στο Αϊβαλί στις 26 Νοεμβρίου του 1807, μέρα κατά την οποία εορταζόταν και η μνήμη του..

Η πατρίδα του Ζειμπέκικου 

Ο χορός αντλεί την καταγωγή του από το τάγμα των Ζεϊμπέκων .Οι Ζεϊμπέκοι ή Ζεϊμπέκηδες ήταν εξισλαμισμένοι Έλληνες οι οποίοι ζούσαν σε ένοπλες παράνομες ομάδες στα βουνά της δυτικής Ανατολίας από τα τέλη του 17ου αιώνα μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα . Ο Σίμων Καράς αναφέρει πως οι Ζειμπέκηδες ήταν ανυπόταχτοι ορεσίβιοι με δικά τους έθιμα που κρατούσαν απο τον καιρό της εκστρατείας του Μ. Αλέξανδρου .Κατά τον Ηρόδοτο, η λέξη Ζεμπέκος παράγεται από την αρχαία Θρακική λέξη μπούκο που προερχόμενη απ την φρυγική λέξη βέκος σημαίνει βούκα=μπουκιά η οποία με πρώτο συνθετικό την κλητική του Ζεύς, Οι Ζειμπέκοι κυνηγήθηκαν απο τους Οθωμανούς εξαιτίας της θρησκευτικής τους ιδιαιτερότητας να λατρεύουν θεότητες Περσικές έχοντας στην κορυφή των Ζευ (Δία) και τον Άμωνα ? ( Μ Αλέξανδρο ) που ξεκίνησε από την αντίπερα όχθη .! έτσι προχώρησαν σε εξισλαμισμό καλυμμένο όπως αναφέρει ο Μπίνης για να γλυτώσουν ενώ πολλοί εντάχθηκαν  στον Οθωμανικό στρατό παίρνοντας εκτάσεις κοντά στην Πέργαμο στην συνέχεια σαν προσφορά της Πύλης κυρίως μετά το 1830 .

Οι Ζειμπέκοι είχαν έναν περίεργο χορό ανδρικό αντικρυστό που καταλήγει κυκλικός κατά τα χορευτικά ιδιώματα των Ελλήνων και ιδίως των Θρακών . Με αυτούς ήρθαν σε άμεση επαφή οι Αϊβαλιώτες και γέννησαν τον πρώτο γνωστό Ζεϊμπέκικο χορό και ρυθμό στα 9/8 που έμεινε γνωστός ως Αιβαλιώτικος .

Επειδή ο χορός προκαλούσε μεγάλο ενδιαφέρον άρχισε να χορεύεται σε εκδηλώσεις και πανήγυρεις κυρίως σε θρησκευτικές γιορτές όπου το κρασί και το λικέρ που παρήγετο άφθονο στην περιοχή έρεε ασταμάτητα προκαλώντας το χαρακτηριστικό βαρύ συρόμενο βήμα του χορού που έμεινε σαν σήμα κατατεθέν . Οι Τούρκοι θέλοντας να διεκδικήσουν την πατρότητα το ονόμασαν απτάλικο = απτάλ στα Τουρκικά σημαίνει παραπατώ , μεθυσμένο βήμα , αφαιρώντας  έναν ηχητικό τόνο . Το απτάλικο ζεϊμπέκικο στα 7/9 πια ,  είναι αυτό που διαδόθηκε από τους Αϊβαλιώτες προς τον νότο της Μ Ασίας ,Φώκαια , Σμύρνη , Μαγνησία , Μίλητο κλπ επειδή ήταν λίγο πιο ανάλαφρο και μπορούσαν και κρυφά να το χορεύουν και γυναίκες .