ΑΠΟ ΕΛΛΑΔΑ

ΟΙ ΕΒΡΑΙΚΕΣ ΣΥΝΑΓΩΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Η συναγωγή, το πιο γνωστό και ιερό μέρος της εβραϊκής κουλτούρας, είναι ο τόπος λατρείας της ιουδαϊκής θρησκείας. Ό,τι είναι ο ναός για τους Χριστιανούς, είναι η συναγωγή για τους Εβραίους. Είναι ένας τόπος, όπου ο καθένας μπορεί να εισέλθει, ανεξαρτήτως θρησκεύματος. Ο Ραβίνος ή δάσκαλος είναι ο θρησκευτικός ηγέτης των Εβραίων. Η συναγωγή κοιτάζει πάντα ανατολικά, προς την Ιερουσαλήμ. Στην ανατολική πλευρά της υπάρχει η Κιβωτός (Εχάλ), μια ξύλινη ή πέτρινη κατασκευή. Μέσα στην Κιβωτό φυλάσσονται οι περγαμηνές του Νόμου ή Σεφέρ Τορά, που είναι ο νόμος, βιβλίο διδασκαλίας. Είναι πάντα  χειρόγραφο, καλλιγραφημένο και πάντα χωρίς λάθος σε περγαμηνή και περιέχει τους Νομούς του Μωυσή και το διαβάζουν από τα δεξιά προς τα αριστερά. Μπροστά υπάρχει πάντα αναμμένο ένα λυχνάρι (Νερ Ταμίντ). Συμβολίζει την Επτάφωτη Λυχνία (Μενορά ) που υπήρχε στο ναό. Στη δυτική πλευρά υπάρχει ένας μεγάλος ξύλινος Άμβωνας (Βήμα). Μέσα στο ναό υπάρχει και η Χου–πα, που είναι η τέντα για τους γάμους. Οι πιστοί κάθονται αντικριστά, απέναντι κατά πρόσωπο. Για προσευχή φορούν χλαμύδα ή τάλετ.

Οι Εβραίοι για να κάνουν προσευχή πρέπει να είναι τουλάχιστον 10 άντρες. Η προσευχή γίνεται 3 φορές την ημέρα πρωί, απόγευμα βράδυ: Σαγρίθ (η πρωινή θυσία και προσευχή), Μίνχα (η απογευματινή θυσία), Αρβίθ (η βραδινή προσευχή). Το Μικβέ είναι χώρος για βάπτισμα και καθαριότητα πριν την προσευχή (θρησκευτικό μπάνιο). Είναι ένα τελετουργικό λουτρό σε βρόχινο νερό, από χιόνι ή από πηγή, όχι στάσιμο. Το άτομο πρέπει να είναι τελείως γυμνό και γίνεται με τρία βυθίσματα στο νερό. Το Σάββατο (Σαμπάθ) είναι η αργία για τους Εβραίους και ημέρα προσευχής και δεν πρέπει να κάνουν τίποτε άλλο. Στην Ελλάδα υπάρχουν συναγωγές στην Αθήνα (η μία λειτουργεί κανονικά, ενώ η δεύτερη και παλαιότερη, γνωστή ως «Γιαννιώτικη», ανακαινίστηκε και λειτουργεί σε μεγάλες εβραϊκές θρησκευτικές γιορτές), τη Θεσσαλονίκη (υπάρχουν δύο συναγωγές), τη Λάρισα, τον Βόλο, τα Τρίκαλα, την Κέρκυρα, τα Ιωάννινα και τη Χαλκίδα. Στη Ρόδο, επίσης, υπάρχει μια συναγωγή πρόσφατα ανακαινισμένη. Υπάρχουν και άλλες που, όμως, λειτουργούν μόνο όταν υπάρχει εβραϊκός πληθυσμός, όπως εκείνες στη Βέροια και τα Χανιά. Τέλος, υπάρχει και μία στην Κω που λειτουργεί ως Πνευματικό Κέντρο του Δήμου. Όσες συναγωγές υπάρχουν και λειτουργούν ή όχι, σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας, σας τις παρουσιάζουμε, μαζί με κάποια ιστορικά στοιχεία που μπορέσαμε να συγκεντρώσουμε.

Συναγωγές Αθήνας

Σήμερα στην Αθήνα λειτουργούν δύο συναγωγές, η μία απέναντι στην άλλη, στην οδό Μελιδώνη, στο Θησείο. Η παλιότερη από τις δύο είναι η Ρωμανιώτικη που χτίστηκε το 1904, από τους Ρωμανιώτες Εβραίους από τα Ιωάννινα, στο νούμερο 8 της οδού. Σήμερα στεγάζεται πίσω από την Εβραϊκή Κοινότητα της Αθήνας. Το επίσημο όνομά της είναι Ετς Χαγιίμ, όνομα συνηθισμένο για ρωμανιώτικες συναγωγές. Η συναγωγή αυτή που λέγεται ακόμα «η Γιαννιώτικη», από τους πιο ηλικιωμένους, είναι η μικρότερη από τις δύο και σήμερα λειτουργεί κυρίως μόνο στις μεγάλες γιορτές, αλλά μπορεί να την δει κάποιος αν το ζητήσει στα γραφεία της Κοινότητας. Το σχέδιο είναι ρωμανιώτικο παραδοσιακό, με το βήμα στον άπω δυτικό τοίχο, και την κιβωτό στον απέναντι ανατολικό τοίχο. Οι πάπυροι της Τορά (της Πεντατεύχου) βρίσκονται στα tikkim (ξύλινες και μεταλλικές θήκες), ενδεικτικά στους Ρωμανιώτες Εβραίους.  Στο ισόγειο στεγάζονται τα γραφεία της κοινότητας, στους χώρους που αρχικά προορίζονταν για σχολείο.

Ακριβώς απέναντι από αυτήν και από το Μουσείο Παραδοσιακής Κεραμικής, στο νούμερο 5 της οδού Μελιδώνη, βρίσκεται η νεότερη, Σεφαρδίτικη συναγωγή, που χτίστηκε το 1935 και ανακαινίστηκε στη δεκαετία του ’70. Ονομάζεται Μπεθ Σαλόμ, που στα εβραϊκά σημαίνει «Οίκος Ειρήνης», και είναι η μεγαλύτερη από τις δύο και εκείνη που λειτουργεί κανονικά. Η Εβραϊκή Κοινότητα αποφάσισε να αγοράσει αυτήν την έκταση για να χτιστεί η νέα συναγωγή, καθώς η παλαιότερη, που είχε ιδρυθεί στις αρχές του 10ου αιώνα, δεν επαρκούσε για τις ανάγκες της κοινότητας, που αυξήθηκαν με την άφιξη των Εβραίων προσφύγων από τη Μικρά Ασία.

Εξωτερικά έχει στοιχεία νεοκλασικού κτιρίου και επένδυση από Πεντελικό μάρμαρο, ενώ το άνετο εσωτερικό της δεν παρουσιάζει καμία ομοιότητα με τους παραδοσιακούς τύπους των Ελληνικών συναγωγών. Ολοκληρώθηκε λίγο πριν από την έναρξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν στην Ελλάδα, αλλά και σε άλλα μέρη της Ευρώπης, πολλοί Εβραίοι εξοντώθηκαν βάρβαρα από τους Ναζί. Η εσωτερική διακόσμηση της συναγωγής ολοκληρώθηκε το 1975. Σήμερα, είναι σε χρήση κυρίως η νεώτερη συναγωγή, ενώ η παλαιότερη λειτουργεί μόνο  στις μεγάλες γιορτές στις οποίες παρευρίσκονται τα γηραιότερα μέλη της Εβραϊκής Κοινότητας, που είναι συναισθηματικά δεμένοι με το κτίριο.

Συναγωγή Βέροιας

Η εβραϊκή παρουσία στη Βέροια εκτιμάται στο 200 π.Χ. Λέγεται ότι ο εβραϊκός πληθυσμός αποτελείτο τότε από εμπόρους που την επέλεξαν για να αναπτύξουν τις δραστηριότητές τους. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα μια μεγάλη οικονομική άνθηση. Η Εβραϊκή συνοικία χρονολογείται στον 19ο αιώνα και αναπτύσσεται από την εξωτερική πλευρά των τειχών της πόλης, μέχρι τον ποταμό Τριπόταμο.

Στην καρδιά της Εβραϊκής συνοικίας της Βέροιας, της Μπαρμπούτας, βρίσκεται το πέτρινο κτίριο της Συναγωγής, με περίτεχνο εσωτερικό διάκοσμο. Πίσω από αυτή διασώζεται ακόμη το Μικβέ (θρησκευτικός λουτρώνας), και σε αντίθεση με τις χριστιανικές συνοικίες που είχαν την εκκλησία στη μέση, στην εβραϊκή συνοικία η Συναγωγή ήταν στην ίδια ευθεία με τα σπίτια. Η υπάρχουσα συναγωγή χτίστηκε πάνω στην παλιά με εντολή του Σουλτάνου το 1850. Σημαντικό στοιχείο του κτιρίου είναι η μοναδική αρχιτεκτονική και το άριστα διατηρημένο εσωτερικό του.

Σήμερα είναι κλειστή και ανοίγει μόνο όταν Εβραίοι από όλο τον κόσμο έρχονται εδώ για να προσευχηθούν και να «ταξιδέψουν» για λίγο στο ένδοξο παρελθόν της συνοικίας. Εδώ κήρυξε ο Απόστολος Παύλος όταν επισκέφθηκε την πόλη το 51 και το 57 μ.Χ. Τα παραδοσιακά σπίτια της εβραϊκής συνοικίας και η συναγωγή αναστηλώθηκαν και αναδείχτηκαν το 1997 στο πλαίσιο ειδικού προγράμματος.

Συναγωγή Βόλου

Αρχαία ιστορικά κείμενα αναφέρουν ότι από τον 1ο αιώνα μ.Χ. ζούσαν Εβραίοι στην περιοχή της Μαγνησίας και συγκεκριμένα στο γειτονικό Αλμυρό. Στην αρχαία Δημητριάδα (σημερινό Βόλο), οι ιστορικοί μαρτυρούν ότι ζούσαν Εβραίοι από τον 2ο αιώνα μ.Χ. Αλλά και στη γειτονική πόλη «Φθιώτιδες Θήβαις ή Αχαϊκές» (σημερινή Ν. Αγχίαλος), ανακαλύφθηκαν αρχαίες επιτύμβιες εβραϊκές πλάκες της περιόδου 325-641 μ.Χ. Τον 12ο αιώνα ο Ισπανός περιηγητής ραβίνος Βενιαμίν μπεν Γιονά, από την Τουδέλα, έγραψε στο «Οδοιπορικό» του ότι «στον Αλμυρό υπήρχε μια ακμάζουσα Κοινότητα 400 Εβραίων με επικεφαλής τον αρχιραβίνο Shiloh Lombardo και τους ραβίνους Ιωσήφ και Σολομών». Η παρουσία των Εβραίων στο Βόλο συνεχίστηκε την περίοδο της Τουρκοκρατίας και διπλωματικά έγγραφα, του 16ου αιώνα, τους αναφέρουν.

Η εβραϊκή συνοικία σχηματίστηκε στη δυτική άκρη της πόλης και το 1860 αριθμούσε 35 οικογένειες. Όταν το 1881 η πόλη απελευθερώθηκε από τους Τούρκους, υπήρχε μια οργανωμένη Εβραϊκή Κοινότητα, όπως μαρτυρούν δημοσιεύματα εφημερίδων της εποχής, που από τότε συνέχισε την έντονη παρουσία της στην εμπορική, κοινωνική και πνευματική ζωή του Βόλου. Η κατασκευή της πρώτης Συναγωγής άρχισε το 1865, με οικονομική συνδρομή των Ε. Ρότσιλντ, Αλλατίνι και Μ. Χιρς, στο κέντρο της εβραϊκής συνοικίας, αντικαθιστώντας μια παλαιότερη πρόχειρη ξύλινη κατασκευή. Άρχισε να λειτουργεί το 1870 στη σημερινή της θέση, ενώ το 1888 λειτούργησε το εβραϊκό δημοτικό σχολείο και το 1894 η Ιερατική Σχολή με διευθυντή τον αρχιραβίνο Μ.Σ. Πέσαχ. Το 1935, στο αποκορύφωμά της, η κοινότητα αριθμούσε 250 οικογένειες, περίπου 1.250 άτομα.

Η πρώτη Συναγωγή ανατινάχθηκε από τους Γερμανούς, το Μάρτιο του 1943. Στη θέση της κτίστηκε το 1948 νέα Συναγωγή, που όμως καταστράφηκε από τους σεισμούς, το 1955. Στην ίδια θέση κτίστηκε το 1960 μια άλλη μικρότερη Συναγωγή, αντισεισμική, που λειτουργεί μέχρι σήμερα στη συμβολή των οδών Ξενοφώντος, Πλάτωνος και Μωϋσέως. Το 1993 η Εβραϊκή Κοινότητα Βόλου αριθμούσε περίπου 120 μέλη.

Συναγωγές Θεσσαλονίκης
Σήμερα, 60 και πλέον χρόνια μετά το Ολοκαύτωμα, η Εβραϊκή Κοινότητα της Θεσσαλονίκης διατηρεί δυο συναγωγές. Η Συναγωγή Μοναστηριωτών ιδρύθηκε με δωρεά της Ίντας Αροέστη και αφιερώθηκε στη μνήμη του συζύγου της Ισαάκ. Στην ανέγερσή της συνέβαλλαν με δωρεές και οι οικογένειες που κατάγονταν από το Μοναστήρι της Γιουγκοσλαβίας και είχαν εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη μετά τους Βαλκανικούς πολέμους (1912-13) και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο (1914-18). Η θεμελίωση της Συναγωγής των Μοναστηριωτών έγινε το 1925. Οι εργασίες για την ανοικοδόμησή της κράτησαν δύο χρόνια. Τα εγκαίνιά της έγιναν στις 27 Ελούλ 5687 (1927), από τον τότε τοποτηρητή της Αρχιραβινείας Θεσσαλονίκης Χάιμ Ραφαέλ Χαμπίμπ. Στη διάρκεια της Ναζιστικής κατοχής, η Συναγωγή αυτή ήταν το επίκεντρο του γκέτο που δημιουργήθηκε στο κέντρο της Θεσσαλονίκης.

Όταν το σύνολο του εβραϊκού πληθυσμού εκτοπίσθηκε στα στρατόπεδα του θανάτου, η Συναγωγή χρησιμοποιήθηκε από τον Ερυθρό Σταυρό, σαν αποθήκη. Γι’ αυτό και δεν καταστράφηκε από τους Ναζί και διατηρήθηκε σε καλή κατάσταση. Αμέσως μετά την απελευθέρωση, το Νοέμβριο του 1944, κατέφυγαν σ’ αυτήν οι ελάχιστοι Εβραίοι που είχαν διασωθεί από φιλικές χριστιανικές οικογένειες ή είχαν ενταχθεί στην Εθνική Αντίσταση. Εκεί συγκάλεσαν συνέλευση, εξέλεξαν το πρώτο, μετά την κατοχή, διοικητικό συμβούλιο και προχώρησαν στην οργάνωση μιας υποτυπώδους κοινοτικής ζωής. Αργότερα, με την επιστροφή και των ελάχιστων επιζώντων από τα στρατόπεδα του θανάτου και την πλήρη επανασύσταση της Κοινότητας, η Συναγωγή των Μοναστηριωτών έγινε η κεντρική Συναγωγή της πόλης.

Τον Ιούνιο του 1978, η Συναγωγή υπέστη σοβαρές καταστροφές από τον μεγάλο σεισμό που έπληξε την πόλη και η λειτουργία της σταμάτησε μέχρι να ολοκληρωθούν οι λεπτές επεμβάσεις της αναστήλωσής της. Σήμερα συνεχίζει τη λειτουργία της εξυπηρετώντας τις θρησκευτικές ανάγκες των Εβραίων της Θεσσαλονίκης.

Συναγωγή Γιάδ Λεζικαρόν

Η συναγωγή Γιάδ Λεζικαρόν εγκαινιάστηκε το 1984 και είναι αφιερωμένη στη μνήμη των θυμάτων του Ολοκαυτώματος. Χτίστηκε στη θέση του μικρού ευκτήριου οίκου «Μπουρλά», γνωστού ως «Καάλ ντε λα Πλάσα» (Συναγωγή της Αγοράς), που λειτουργούσε από το 1921 για την εξυπηρέτηση των λατρευτικών αναγκών των πολυάριθμων Εβραίων που εργάζονταν στην παρακείμενη αγορά.

Συναγωγή Ιωαννίνων

Η πρωτεύουσα της Ηπείρου είναι και «πρωτεύουσα» του ρωμανιώτικου Εβραϊσμού, κέντρο δηλαδή του ελληνόφωνου εβραϊκού κόσμου. Η Εβραϊκή Κοινότητα των Ιωαννίνων είναι σήμερα η μόνη ρωμανιώτικη κοινότητα στην Ελλάδα. Ρωμανιώτες ονομάστηκαν στη βυζαντινή εποχή οι Εβραίοι, που εγκαταστάθηκαν στον ελλαδικό χώρο κατά την ελληνιστική εποχή. Οι Ρωμανιώτες διαφέρουν ιστορικά, γλωσσικά, αλλά και πολιτιστικά και μέχρι ενός σημείου και λειτουργικά από τους Σεφαρδίτες. Στα Γιάννενα ζούσαν στις αρχές του 20ου αιώνα 4.000 Εβραίοι, ενώ το 1940 η εβραϊκή Κοινότητα της πόλης αριθμούσε 2.000 άτομα.

Οι Γιαννιώτες Εβραίοι μάλιστα αποτέλεσαν τον πρώτο πυρήνα της εβραϊκής κοινότητας της Αθήνας, της οποίας άλλωστε η παλιά Συναγωγή ονομάζεται «Γιαννιώτικη». Στις 25 Μαρτίου του 1944 οι ναζί συνέλαβαν 1.850 άτομα που τα μετέφεραν στα στρατόπεδα εξόντωσης του Auschwitz και του Birkenau, από όπου επέστρεψαν μόνο 163. Σήμερα η Κοινότητα αποτελείται από 53 άτομα. Η Εβραϊκή Κοινότητα Ιωαννίνων ανασυστήθηκε μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αποτελούμενη πια από πολύ μικρότερο αριθμό μελών.

Από ευτυχή συγκυρία διασώθηκε η παλιά Συναγωγή Καάλ Καντός Γιασάν, ή αλλιώς Μέσα Συναγώϊ, που βρίσκεται μέσα στο Κάστρο της πόλης, στην οδό Ιουστινιανού. Η Συναγωγή αυτή, που χτίστηκε στα 1826, είναι το μεγαλύτερο και το ωραιότερο από τα σωζόμενα θρησκευτικά κτίρια των Ελλήνων Εβραίων. Οι πιο ριζικές μεγάλες μεταβολές στην αρχιτεκτονική του κυρίως κτιρίου έγιναν το 1829. Στη διάρκεια της γερμανικής κατοχής χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη από τη Ζωσιμαία Βιβλιοθήκη. Έτσι διασώθηκε από τη ναζιστική λαίλαπα τόσο το κτίριο όσο και τα ιερά κειμήλια και των υπολοίπων συναγωγών της πόλης. Ελλείψει μόνιμου ραβίνου, η Συναγωγή λειτουργεί μόνο στις μεγάλες γιορτές.

Συναγωγή Κέρκυρας

Η πρώτη παρουσία των Εβραίων στην Κέρκυρα χρονολογείται, σύμφωνα με γραπτές μαρτυρίες, τον 12ο αιώνα, όταν ο Γερμανός ιστοριογράφος Γρηγορόβιος αναφέρει ότι την εποχή εκείνη υπήρχε στο νησί μόνον ένας Ιουδαίος, αν και στην Ελλάδα υπήρχε μεγάλο πλήθος Εβραιών. Τον 13ο αιώνα, με την κυριαρχία των Ανδηγαβών, μεταφέρθηκαν στο νησί αρκετοί Εβραίοι. Το 1493 εκδιώκονται από την Ισπανία 200.000 Εβραίοι, μερικοί απ’ τους οποίους καταλήγουν στην Κέρκυρα.

Το 1549 καταφτάνουν οι λεγόμενοι Εβραίοι της Απουλίας. Οι Εβραίοι του νησιού χωρίζονταν σε δυο Κοινότητες, στην Απουλιανή και στη Ρωμανιώτικη, που αποτελούσε και την παλαιότερη στο νησί. Το 1879 ο πληθυσμός τους ξεπερνούσε τους 2.500. Μετά το Ολοκαύτωμα και τον αποδεκατισμό της Εβραϊκής Κοινότητας, μόνο 190 κατάφεραν να επιβιώσουν, από τους οποίους ένας μεγάλος αριθμός μετανάστευσε εκτός νησιού. Σήμερα στην Κέρκυρα, οι Εβραίοι δεν ξεπερνούν τους 100 και οι δύο Κοινότητες (Απουλιανή και Ρωμανιώτικη) έχουν ενωθεί. Από πολύ παλιά, οι αυτόχθονες Εβραίοι (Ρωμανιώτες) ζούσαν στο λόφο Καμπιέλου, που αργότερα ονομάστηκε «Οβρηοβούνι» ή «Ιουδαϊκό Όρος» («Εβραΐδα»), τοπωνύμιο που είναι γνωστό μέχρι σήμερα. Οι μετανάστες ζούσαν μέσα στα τείχη.

Το 1622, ένα διάταγμα του Γενικού Προνοητή υποχρέωσε τους Εβραίους να εγκατασταθούν οριστικά σε μία συνοικία που οριζόταν από τους σημερινούς δρόμους Βελισαρίου, Αγ. Σοφίας και Παλαιολόγου. Σ’ αυτήν την πυκνοκατοικημένη και με πολλά καταστήματα περιοχή άρχισαν να αναπτύσσουν τη θρησκευτική τους ζωή και την επαγγελματική τους δραστηριότητα. Μετά την καταστροφή της πρώτης Συναγωγής των μεταναστών Καάλ Καντός Ιταλιάνο Κορφιάτο ή Πουλιέζα, το 1537, χτίστηκε στην εβραϊκή συνοικία, στην οδό Παλαιολόγου, η Συναγωγή VECCIA ή Μιντράς, που αποτεφρώθηκε και ξανακτίστηκε το 1926, αλλά καταστράφηκε ολοσχερώς με τους βομβαρδισμούς των Γερμανών, το 1943, στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι Ρωμανιώτες Εβραίοι, αφού εγκατέλειψαν τη Συναγωγή Καάλ Καντός Τοσαβίμ ή Γρέκα, που βρισκόταν στο «Οβρηοβούνι», έκτισαν την εποχή της Αγγλοκρατίας τη Συναγωγή ΝUOVA («Νέα»), που διατηρείται και λειτουργεί μέχρι και σήμερα στην οδό Βελισαρίου 4. Η Συναγωγή αυτή, αν και δέχτηκε και αυτή σοβαρές ζημιές με τους βομβαρδισμούς, κρίθηκε αναγκαία η αναστήλωση της, για να μπορούν οι Κερκυραίοι Εβραίοι να καλύψουν τις θρησκευτικές τους ανάγκες. Το σημερινό κτίριο της εβραϊκής Συναγωγής οικοδομήθηκε τον 19ο αιώνα, πάνω σε παλαιότερο κτίσμα. Πρόκειται για κτίριο ιταλικού τύπου, δηλαδή λειτουργεί σε όροφο, μια τυπολογία που προέκυψε μετά από παπικό διάταγμα, για να μην υπάρχει επαφή των Χριστιανών με τις τελετές των Εβραίων. Γενικά, η εξωτερική όψη, με τα τοξωτά παράθυρα, είναι αρκετά λιτή. Στο ισόγειο στεγάστηκαν τα γραφεία της Κοινότητος και η αίθουσα νεκρώσιμων τελετών. Το υπόγειο, με τα χαρακτηριστικά σταυροθόλια του παλαιότερου κτιρίου, διατηρείται μέχρι και σήμερα.

Συναγωγή της Κω

Το 1747 ο Ελιέζερ Ταρσία έκτισε, με δικά του έξοδα, μία μικρή αλλά εντυπωσιακή Συναγωγή, που συντηρήθηκε και μετά το θάνατό του από τα εισοδήματα που κληροδότησε από ένα γειτονικό σπίτι και δύο καταστήματα. Το 1850 ζούσαν στην Κω 40 οικογένειες, οι οποίες το 1872 μειώθηκαν στις 25. Οι Εβραίοι της Κω ασχολούνταν με την εξαγωγή σταφυλιών και σταφίδων και με το εμπόριο μετάλλων και ρούχων. Το 1901 υπήρχαν μόνο 10 οικογένειες στην Κω, που ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο. Τα μέλη της Κοινότητας ζούσαν αρμονικά και μιλούσαν Ελληνικά, Τουρκικά και Ισπανοεβραϊκά. Το μέγεθος της Κοινότητας αυξήθηκε σημαντικά, στη διάρκεια του Ελληνοτουρκικού Πολέμου (1918-1922), με πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και συγκεκριμένα από την Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη. Το 1933 η Κως επλήγη από έναν πολύ ισχυρό σεισμό, με αποτέλεσμα να χαθούν πολλές ανθρώπινες ζωές και να καταστραφούν σημαντικά μνημεία, μεταξύ των οποίων και η Συναγωγή. Αμέσως μετά την καταστροφή της παλαιάς Συναγωγής κτίσθηκε, πολύ κοντά στο λιμάνι, μία καινούργια που υπάρχει μέχρι σήμερα, στην οδό Αλέξανδρου Διάκου 4.

Η Συναγωγή εξυπηρετούσε τις θρησκευτικές ανάγκες των 140 μελών της Εβραϊκής Κοινότητας. Μετά τη συνθηκολόγηση των Ιταλών, το 1943, και την κατάληψη των νησιών της Δωδεκανήσου από τους Γερμανούς, τα μέλη της Κοινότητας της Κω συνελήφθησαν και όλη η περιουσία τους κατασχέθηκε. Στις 22 Ιουλίου 1944 οι Εβραίοι της Κω και της Ρόδου στοιβάχτηκαν σε τρία φορτηγά πλοία, με προορισμό το λιμάνι του Πειραιά. Μετά την άφιξη τους στον Πειραιά επιβιβάστηκαν σε τρένα με προορισμό το Άουσβιτς. Στη διάρκεια του Ολοκαυτώματος χάθηκαν όλα τα μέλη της Εβραϊκής Κοινότητας της Κω.

Μόνον ένα άτομο επέζησε του Ολοκαυτώματος και επέστρεψε στο νησί. Σήμερα, στο νησί υπάρχει μόνον η Συναγωγή, η οποία μπορεί εύκολα ν’ αναγνωριστεί από το Άστρο του Δαβίδ, που βρίσκεται στα κάγκελα και η οποία χρησιμοποιείται ως Πνευματικό Κέντρο του Δήμου. Υπάρχει επίσης στην Κω ένα μικρό εβραϊκό νεκροταφείο, με ταφόπλακες που χρονολογούνται από τον 17ο μ.Χ. αιώνα.

Συναγωγή Λάρισας

Η εβραϊκή Κοινότητα στη Λάρισα έχει ζωντανή παρουσία, πάνω από 1.900 χρόνια, όπως αναφέρουν πολλοί ιστορικοί και περιηγητές, που επισκέφτηκαν την πόλη και όπως φαίνεται από πολλά αρχαιολογικά ευρήματα, που βρέθηκαν σε ανασκαφές της πόλης με σύμβολα εβραϊκά. Ήταν και είναι η πιο μεγάλη εβραϊκή Κοινότητα της Θεσσαλίας και η τρίτη της Ελλάδας. Η εβραϊκή Κοινότητα της Λάρισας δέχτηκε, κατά καιρούς, Εβραίους από την Ουγγαρία, Πολωνία κλπ. (Εσκεναζίμ), από την Ισπανία (Σεφαραδίμ) και από την Πελοπόννησο (τους Μωραΐτι). Με την άφιξη των Ισπανοεβραίων, το 1492, που κατέφυγαν στην Ελλάδα μετά το διωγμό τους από την Ισπανία, η Κοινότητα πήρε την τελική της μορφή. Οι Σεφαραδίμ αναμίχθηκαν με τους ομοθρήσκους τους, τους μετέδωσαν την κουλτούρα, τον πολιτισμό και τη γλώσσα τους και συνέβαλαν όχι μόνο στην εξέλιξη της Κοινότητας, αλλά και στην ανάπτυξη ολόκληρης της πόλης.

Η εβραϊκή Κοινότητα αναπτύχθηκε σημαντικά από τον 15ο ως τον 18ο αιώνα και τότε πήρε τον τίτλο «Μάντρε ντ’ Ισραέλ». Το 1881, όταν η Λάρισα απελευθερώθηκε από τους Τούρκους, στην πόλη ζούσαν 2.200 Εβραίοι. Οι πιο πολλοί έμεναν και μένουν, ακόμα και σήμερα, στη συνοικία «Έξι δρόμοι», γνωστή ως «Εβραίικα», στο κέντρο της πόλης και σε μικρή απόσταση από τη Συναγωγή, το σχολείο και τα άλλα ιδρύματα της Κοινότητας. Η Κοινότητα της πόλης διατηρούσε σε λειτουργία μία Γεσιβά (Ραβινικό Κολλέγιο) και 7 συναγωγές, που είχαν ιδρυθεί σε διάφορες χρονικές περιόδους και υπήρχαν μέχρι λίγα χρόνια, πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Προπολεμικά, η Κοινότητα αριθμούσε 1.120 μέλη, από τα οποία το 36% χάθηκε στα στρατόπεδα εξόντωσης. Σήμερα έχει 330 μέλη και λειτουργεί μόνο μία από τις Συναγωγές της, η Συναγωγή Ετς Χαγιίμ (Δέντρο της Ζωής). Κτίστηκε το 1860 και είναι σε άριστη κατάσταση μετά από τρεις παρεμβάσεις επισκευών και συντήρησης, με πρώτη και κυριότερη αυτή του 1947, μετά τον πόλεμο, αφού οι Γερμανοί την χρησιμοποίησαν για στάβλο. Διατήρησε όμως την αρχική παραδοσιακή, λιτή και επιβλητική μορφή της. Η Συναγωγή λειτουργεί, με τον Σοφολογιότατο Ραβίνο κ. Ηλία Σαμπετάι, κάθε Παρασκευή βράδυ με ενεργό συμμετοχή των παιδιών, κάθε Σάββατο πρωί και φυσικά όλες τις εβραϊκές γιορτές. Γίνονται επίσης γάμοι, Μπαρ ή Μπατ Μιτσβά, Μπερίτ Μιλά, μνημόσυνα και οι επέτειοι του Ολοκαυτώματος, καθώς με νόμο η 27η Ιανουαρίου ορίστηκε ως Εθνική Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος και του Γιόμ-Αατσμαούτ (ημέρα Ανεξαρτησίας του Κράτους του Ισραήλ).

Συναγωγή Ρόδου

Η Kahal Kadosh Shalom ( Ιερή Συναγωγή της Ειρήνης) είναι η πιο παλιά Συναγωγή στην Ελλάδα και η μοναδική σε λειτουργία, που απέμεινε στο νησί της Ρόδου, από τις 6 Συναγωγές που υπήρχαν στην Εβραϊκή συνοικία, «La Juderia» (Εβραϊκή). Η Συναγωγή Σαλόμ βρίσκεται στο τέλος της οδού Δωσιάδου και στην αρχή της οδού Σιμμίου, στη Μεσαιωνική Πόλη του νησιού. Κτίστηκε το 1577 και προς το παρόν χρησιμοποιείται κατά τη διάρκεια των σημαντικότερων εβραϊκών γιορτών, της Πρωτοχρονιάς και της ημέρας του εξιλασμού, οπότε και η Κοινότητα καλεί ραβίνο για την τέλεση των λειτουργιών. Το ίδιο συμβαίνει και όταν πρώην κάτοικοι και απόγονοί τους έρχονται σαν επισκέπτες στη Ρόδο, για να τελέσουν κάποια θρησκευτική τελετή, π.χ. γάμο, ενηλικίωση κλπ. Η Συναγωγή αποτελεί ιστορικό Μνημείο, που το επισκέπτονται εκατοντάδες ξένοι επισκέπτες κατά την τουριστική περίοδο, Εβραίοι της διασποράς αλλά και τουρίστες άλλων θρησκειών.

Το εσωτερικό της Συναγωγής ακολουθεί το παραδοσιακό Σεφαραδίτικο στυλ (Σεφαραδίτικη τεχνοτροπία) και το Τεβά (Ιερή Τράπεζα Προσευχής) βρίσκεται στο κέντρο του ιερού, βλέποντας ΝΑ προς την Ιερουσαλήμ. Το πάτωμα είναι διακοσμημένο με χαριτωμένα σχέδια από μαύρα κι άσπρα βότσαλα θαλάσσης, κάτι που είναι χαρακτηριστικό μοτίβο της αρχιτεκτονικής της τότε εποχής, όχι μόνο της παλιάς Ρόδου, αλλά κι ολόκληρης της Δωδεκανήσου. Υπάρχει ένας εξώστης (γυναικωνίτης), που κατασκευάστηκε το 1930. Πριν την κατασκευή του, οι γυναίκες κάθονταν σε δωμάτια που συνόρευαν με τον νότιο τοίχο της Συναγωγής και έβλεπαν το Ιερό μέσα από καφασωτά παράθυρα. Στην αυλή της ανατολικής πλευράς της Συναγωγής υπάρχει μια πλάκα πάνω από το σημείο όπου υπήρχε κάποτε η βρύση και η επιγραφή με την ένδειξη Kislev 5338 (1577) αποδεικνύει ότι κατασκευάστηκε συγχρόνως με τη Συναγωγή. Υπάρχει μια αυλή στη δυτική πλευρά της Συναγωγής που οδηγούσε στη Βιβλιοθήκη «Yeshiva», που καταστράφηκε στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, το 1943-1944.

Συναγωγή Χαλκίδας

Η Ρωμανιώτικη Εβραϊκή Κοινότητα Χαλκίδας ίσως να μην είναι η αρχαιότερη της Ελλάδας, είναι όμως η μοναδική στην Ευρώπη που ζει στην ίδια πόλη, αδιάκοπα, επί 2.500 χρόνια. Συμμετέχει στη ζωή της πόλης και φυσικό είναι να έχει γράψει τη δική της ιστορία. Η εβραϊκή παρουσία στην Εύβοια και κυρίως στη Χαλκίδα είναι τόσο παλαιά, ώστε πιστεύουμε ότι οι πρώτοι Εβραίοι ήρθαν μετά το 586 π.Χ. Πιθανόν να ακολούθησαν τους Φοίνικες, σαν έμποροι, όταν εκείνοι ήρθαν στην Ελλάδα και κατευθύνθηκαν προς τη Θήβα, περνώντας από την Εύβοια. Οι Εβραίοι, με την άφιξή τους στη Χαλκίδα, εγκαταστάθηκαν μέσα στο Κάστρο, (που κατοικείτο από το 500 π.Χ. και κατεδαφίστηκε το 1890) στη ΒΑ πλευρά του, κοντά στην Άνω Πύλη, που πήρε το όνομα Πύλη των Ιουδαίων. Την Εβραϊκή συνοικία διέσχιζε η οδός Άνω Πύλης, σημερινή Κώτσου, έως τη συμβολή των οδών Παπαναστασίου και Μ. Φριζή. Στην οδό Κώτσου βρίσκεται η Συναγωγή. Είναι άγνωστο πότε κτίστηκε η πρώτη Συναγωγή στη Χαλκίδα.

Η σημερινή Συναγωγή ανακατασκευάστηκε, στις ίδιες διαστάσεις, το 1855, μετά από την πυρκαγιά του 1854, στη διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας, με χρήματα που διέθεσε η Δούκισσα της Πλακεντίας. Στη διάρκεια των αιώνων, κάθε φορά που καιγόταν η Συναγωγή, αναγειρόταν αμέσως μία νέα, στο ίδιο μέρος. Η πυρκαγιά του 1854 κατέστρεψε όλα τα αρχεία της Κοινότητας, τη βιβλιοθήκη, ένα πλήθος χειρογράφων από ποιητικές συλλογές και πολλά κειμήλια από δωρεές ανυπολόγιστης αξίας. Τρεις παλιοί Κύλινδροι είναι οι μόνοι που σώθηκαν μετά από υπεράνθρωπες προσπάθειες. Οι αναθηματικές στήλες, εντοιχισμένες στον τοίχο της Συναγωγής, μας δίνουν πλέον σημαντικές πληροφορίες γι’ αυτήν.

Συναγωγή Χανίων

Μέχρι το τέλος της βυζαντινής περιόδου δεν έχουμε ακριβή στοιχεία για το πόσο παλιά είναι η Εβραϊκή Κοινότητα των Χανίων. Υποθέτουμε ότι τον 1ο αιώνα μ.Χ. υπήρχε Εβραϊκή Κοινότητα στην Κίσσαμο και ότι τον 10ο αιώνα υπήρχε εβραϊκή κοινότητα στο Ηράκλειο (Χάνδαξ) και είναι πιθανό να εξαπλώθηκε και στα Χανιά. Στα τέλη του 15ου αιώνα, επί Ενετοκρατίας, στο Ηράκλειο ζούσαν 400 εβραϊκές οικογένειες. Όταν οι Οθωμανοί κατέκτησαν την Κρήτη, πολλοί Εβραίοι είχαν αρχίσει να μεταναστεύουν προς τη Βενετία και το Ιόνιο. Κατά την ενσωμάτωση της Κρήτης στο ελληνικό κράτος, στα Χανιά ζούσαν 364 Εβραίοι και 8 ακόμα ζούσαν στο Ρέθυμνο και το Ηράκλειο. Η Συναγωγή πρέπει να κτίστηκε στο τέλος του 15ου αιώνα με αρχές του 16ου αιώνα και στη νότια αυλή της φιλοξενεί τους τάφους τεσσάρων ραβίνων. Μάλλον ήταν ο καθολικός ναός της Αγίας Αικατερίνης, τον οποίο αναφέρει ένας Ενετός περιηγητής του 19ου αιώνα, ο Τζερόλα. Γύρω στο 1535 με 1540 ο οθωμανικός στόλος βομβάρδισε τα Χανιά κι ο ναός καταστράφηκε. Μετά το 1550 οι Ενετοί έχτισαν καινούργια, μεγάλα τείχη γύρω από τα Χανιά, το Ηράκλειο και το Ρέθυμνο. Έχουμε τα ονόματα 36 Εβραίων, που δούλεψαν εθελοντικά στα τείχη, όπως είχαν βοηθήσει και στην άμυνα. Φαίνεται ότι οι Ενετοί ως ανταπόδοση έδωσαν ή πούλησαν τη γκρεμισμένη εκκλησία στην Εβραϊκή Κοινότητα κι έτσι έγινε η Συναγωγή, γύρω στα 1560.

Η εβραϊκή συναγωγή Ετς Χαγιίμ (Etz Hayiim), που σημαίνει «Δέντρο ζωής», έχει μακραίωνη ιστορία κι αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας της πόλης των Χανίων. Σύμφωνα με στοιχεία της Συναγωγής, στα Χανιά υπήρχαν δύο Συναγωγές από την περίοδο του Μεσαίωνα, οι Beth Shalom και Kahal Kadosh Etz Hayyim, που μοιράζονταν μια κοινή αυλή. Το 1941, στη διάρκεια του βομβαρδισμού των Χανίων από τους Γερμανούς, η Beth Shalom καταστράφηκε (έμειναν μόνον κάτι επιγραφές), αφήνοντας μόνο μια συναγωγή για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της Κοινότητας. Το 1944 στα Χανιά ζούσαν 267 Εβραίοι. Τον Μάιο του 1944, ολόκληρη η Κοινότητα συνελήφθη από τους ναζί. Τους κράτησαν στη φυλακή της Αγιάς, περίπου 10 ημέρες, και μετά τους έβαλαν στο πλοίο «Τάναϊς», με Έλληνες και Ιταλούς αιχμαλώτους. Γύρω στο 1950 αποκαλύφθηκε ότι ένα βρετανικό υποβρύχιο παρακολουθούσε το «Τάναϊς» και έξω από τη Μήλο το βύθισε με τρεις τορπίλες μέσα σε 15 λεπτά. Μέχρι το 1995, η εβραϊκή συνοικία και η Συναγωγή των Χανίων βυθίστηκαν αργά στη λήθη. Ωστόσο, λίγο αργότερα, με πρωτοβουλία του τωρινού διευθυντή της Νίκου Σταυρουλάκη και την αρωγή του Ταμείου Παγκόσμιων Μνημείων και του Προγράμματος Εβραϊκής Κληρονομιάς στη Νέα Υόρκη, επιτεύχθηκε η αποκατάσταση της Συναγωγής, η οποία, μετά τον αφανισμό των Εβραίων από τους Γερμανούς, λειτουργούσε ως στάβλος και χωματερή. Μετά από 43 χρόνια αναστολής της λειτουργίας έγιναν τα εγκαίνια στις 10 Οκτωβρίου 1999.

Κουλέδες της Κρήτης

Οι Κουλέδες ήταν μικρά οχυρά που κατασκευάστηκαν από τους Οθωμανούς στην Κρήτη μεταξύ 1867 και 1869, την περίοδο της Κρητικής Επανάστασης 1866-1869. Το δίκτυο το αποτελούσαν περίπου 150 κουλέδες (ίσως μέχρι 200 – δεν είμαστε σίγουροι).
Μερικοί από αυτούς ήταν κεντρικοί κουλέδες (κισλά), σαν μικρά φρούρια, που φιλοξενούσαν μεγάλες μονάδες, ενώ η πλειοψηφία ήταν μικρότερα οχυρά, ακόμα και μικρά φυλάκια. Οι περισσότεροι καταστράφηκαν από τους Κρητικούς μετά την αποχώρηση του τουρκικού στρατού το 1898.

Κατά τη Μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866-1869, η Οθωμανική Αυτοκρατορία αναγκάστηκε να στέλνει συνεχώς πασάδες στην Κρήτη, αλλά οι πολεμικές επιχειρήσεις απέβαιναν άκαρπες. Ο τελευταίος πασάς που στάλθηκε στο νησί ήταν ο Αυνή Πασάς, που αντιλαμβανόμενος την αντίσταση των Κρητικών, αποφάσισε να αλλάξει την έως τότε επιχειρησιακή τακτική και να την αναπροσαρμόσει. Τα μέτρα που πήρε ήταν τα εξής:
• Παρείχε πολιτική προστασία σ’ όσους δήλωναν υποταγή στους «μουφτήδες».
• Ο τουρκικός στόλος απέκλεισε τα βόρεια παράλια της Κρήτης, ώστε να γίνει αδύνατος ο ανεφοδιασμός των επαναστατών από την ελεύθερη Ελλάδα.
• Επικήρυξε τους πρωταγωνιστές με 500 οθωμανικές λίρες τον καθένα.
• Μετέφερε στο νησί Κούρδους και Κιρκάσιους εποίκους, για να ενισχύσει τον μουσουλμανικό πληθυσμό.
• Ανέπτυξε ολόκληρο σύστημα μεγάλων και μικρών πύργων, που οι Τούρκοι τους ονόμασαν Κουλέδες, σε επίκαιρα σημεία της Κρήτης, ώστε να ελέγχεται στρατιωτικά πλήρως το νησί.

Η Κρήτη χωρίστηκε σε 5 νομούς, οι διοικητές των οποίων ανέλαβαν την ανέγερση των Κουλέδων. Οι Κουλέδες κτίστηκαν σε ψηλούς λόφους, σταυροδρόμια, λιμάνια, περάσματα και οι φρουρές τους είχαν σκοπό την κατασκοπεία των επαναστατών, τον έλεγχο των μετακινούμενων Χριστιανών και την επικοινωνία μεταξύ τους (με σαλπίσματα ή φωτιές) σε περιπτώσεις κινδύνου, ώστε να μεταφερθεί το μήνυμα σειριακά στα κεντρικά στρατόπεδα (κισλάδες). Η λειτουργία των Κουλέδων είχε άμεσα και καταστρεπτικά αποτελέσματα για τους Κρητικούς, καθώς απέκοψε την ενδοεπικοινωνία μεταξύ τους. Οι Κρητικοί αντέδρασαν έντονα στην ανέγερση των πύργων, παρενοχλώντας τους κτίστες, χαλώντας τα κτίσματα ή καταστρέφοντας τα ασβεστοκάμινα, απ’ όπου προμηθεύονταν οι Τούρκοι τον ασβέστη για το κτίσιμο. Παρ’ όλα αυτά, ο Αυνή πασάς κατάφερε να υλοποιήσει το σχέδιο του με Βούλγαρους και Αρμένιους τεχνίτες, που ως τον Αύγουστο του 1868 είχαν χτίσει πάνω από 60 Κουλέδες, ενώ σε 2 μήνες αυξήθηκαν σε 150. Οι πύργοι αυτοί, σε συνδυασμό με τους προϋπάρχοντες, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην καταστολή της επανάστασης. Η μόνη διαφορά των Κουλέδων με τους υπόλοιπους πύργους του νησιού, ήταν ότι είχαν χτιστεί από το κράτος και όχι από ιδιώτες άρχοντες και φεουδάρχες (κυρίως Ενετούς). Οι Κρητικοί, προσπαθώντας να απελευθερωθούν, κατέστρεψαν πολλές φορές Κουλέδες, πολλοί από τους οποίους δεν υπάρχουν σήμερα. Ωστόσο, σε δεκάδες περιοχές της Κρήτης υπάρχουν σχετικά τοπωνύμια (πύργος ή κούλες), που μαρτυρούν την ύπαρξη πύργων παλαιότερα. Λόγω του μεγάλου όγκου των πύργων, εδώ δεν θα ασχοληθούμε με όλους, αλλά με μερικούς που υπάρχουν ακόμη.

ΚΟΥΛΕΣ ΑΠΤΕΡΑΣ
Το φρούριο Κουλές βρίσκεται 12 χλμ. ανατολικά των Χανίων, κοντά στη θέση Παλαιόκαστρο, πολύ κοντά στο χωριό Καλάμι και στα ερείπια της Αρχαίας Άπτερας. Το φρούριο χτίστηκε από τους Τούρκους μετά την Κρητική Επανάσταση του 1866, στη διάρκεια ενός προγράμματος για τον επανέλεγχο της Κρήτης μ’ ένα δίκτυο από οχυρωματικά έργα. Χτίστηκε από τον Τούρκο Χουσεΐν Αυνί Πασά και αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα φρουριακής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα. Το φρούριο χτίστηκε για να ελέγχει την κοιλάδα του Αποκόρωνα, από την οποία διερχόταν το πέρασμα προς τα Χανιά. Μαζί με τους άλλους Κουλέδες, που έχτισαν οι Τούρκοι στον Αποκόρωνα, έλεγχε το λιμάνι της Σούδας και υποστήριζε το κοντινό φρούριο Ιντζεδίν. Ο Κούλες της Άπτερας ή το φρούριο Σούμπασι, όπως αλλιώς ονομάζεται, σώζεται ακόμη και σήμερα, σε πολύ καλή κατάσταση. Είχε εξοπλιστεί με 2 πύργους που ήταν στραμμένοι προς τα δυτικά (ήλεγχε το πέρασμα προς τα Κεραμειά) και τα ανατολικά (προς Καλύβες). Ο πρώτος επικοινωνούσε με το φρούριο της Σούδας, ενώ ο δεύτερος με το φρούριο Ιντζεδίν και τους Κουλέδες των Καλύβων και του Νέου Χωριού. Το φρούριο ήταν το μεγαλύτερο φρουριακό συγκρότημα της εποχής του και περιλαμβάνει χώρους, οι οποίοι αναπτύσσονται συμμετρικά σε σχήμα Π, περιμετρικά σε μια ορθογώνια αυλή. Οι κυκλικοί του πύργοι καταλαμβάνουν τη ΝΔ και ΝΑ γωνία του φρουρίου, ενώ η κεντρική πύλη βρίσκεται στην ανατολική όψη του, προφυλαγμένη κατάλληλα από μια εσοχή (αυτιά). Στις επάλξεις, που ήταν στο δώμα του Κούλε, ανέβαιναν οι στρατιώτες με εσωτερικές ξύλινες σκάλες. Το φρούριο διέθετε όλους τους αναγκαίους χώρους στρατωνισμού, διαμονής αξιωματικών, αποθήκευσης, φυλάκισης, παρασκευής φαγητού, εστίασης, κ.α. Η καλή κατάσταση του φρουρίου οφείλεται στην άριστη ποιότητα κατασκευής των τοίχων του. Ο Κούλες, μετά την αποχώρηση των Τούρκων από την Κρήτη, χρησιμοποιήθηκε ως σχολείο για το χωριό Μεγάλα Χωράφια.

ΚΟΥΛΕΔΕΣ ΣΦΑΚΙΩΝ
Εκτός από τους Κουλέδες του Ασκύφου, αρκετοί Κουλέδες είχαν κατασκευαστεί στη σημερινή επαρχία Σφακίων με στόχο την κατάπνιξη της Επανάστασης και την ακινητοποίηση των Σφακιανών. Το 1868 κτίστηκε ο μικρός Κούλες στο Λουτρό, που βρίσκεται σήμερα δίπλα στο Ναό της Αγίας Αικατερίνης, στα υψώματα προς τη μεριά της Ανώπολης. Αυτός χρησιμοποιήθηκε και ως σχολείο. Άλλοι δύο Κουλέδες βρίσκονταν στον Αϊ Γιάννη και στην Ανώπολη. Στο Λουτρό υπάρχουν ακόμη τα ερείπια του τουρκικού κάστρου, του Κούλε, που κάποτε δέσποζε πάνω από τον σημερινό οικισμό. Το κτίριο έχει ορθογώνιο σχήμα και σώζονται μερικοί από τους τοίχους του. Στη δυτική πλευρά της εξόδου της Σαμαριάς, πάνω από τη σημερινή Αγία Ρούμελη, οι Τούρκοι έκτισαν τον Κούλε της Αγίας Ρούμελης, με σκοπό να αποκλείσουν τους επαναστάτες που κρύβονταν στο φαράγγι. Ο Κούλες βρίσκεται σε πολύ καλή κατάσταση. Για να ελέγχεται η διάβαση προς τη Παλαιόχωρα, κατασκευάστηκαν ακόμη 3 Κουλέδες στην ευρύτερη περιοχή της Αγίας Ρούμελης, στις θέσεις Σκοτεινή, Αγγελόκαμπο και Σιδέρη, ενώ ένας τέταρτος βρισκόταν στα απόκρημνα βράχια του φαραγγιού της Τρυπητής. Οι Κουλέδες αυτοί είχαν οπτική επαφή και συνεργάζονταν με τους Κουλέδες του Αϊ Γιάννη και της Ανώπολης.

ΚΟΥΛΕΔΕΣ ΡΕΘΥΜΝΟΥ
Το σημαντικότερο πέρασμα του νομού Ρεθύμνης βρισκόταν στην περιοχή του Αγ. Βασιλείου, απ’ όπου Τούρκοι και Έλληνες μετέβαιναν από τη Μεσαρά στα Σφακιά. Εκεί λοιπόν, κτίστηκαν αρκετοί πύργοι και Κουλέδες. Ένας τέτοιος βρισκόταν κοντά στην είσοδο του Κουρταλιώτικου φαραγγιού, στο χωριό Κοξαρέ. Ο πύργος αυτός κατεδαφίστηκε από τους Επαναστάτες το 1896. Ένας άλλος Κούλες στην περιοχή, που τα χαλάσματά του είναι εμφανέστατα, σώζεται σήμερα στο λόφο που βρίσκεται ανάμεσα στα χωριά Αμάρι και Ασώματοι, δεξιά από τη διασταύρωση που οδηγεί στη μονή Πρέβελη. Είναι κτισμένος πάνω σε ένα βράχο απόκρημνο από την ανατολική και νότια πλευρά, μέσα σε φρουριακό περίβολο. Η θέση δεσπόζει στην περιοχή και ελέγχει νότια τον όρμο του Πλακιά. Ο φρουριακός περίβολος, που πιθανόν ανήκε σε προηγούμενο ενετικό φρούριο, έχει μήκος 60-70 μ. και πλάτος 25-35 μ. Ήταν οχυρωμένος με δυο προμαχώνες, ένα στη νότια πλευρά και ένα στο βόρειο καμπυλωτό τοίχο του. Η κοιλάδα του Αμαρίου αποτελεί ένα εσωτερικό πέρασμα στο Νομό Ρεθύμνης, που είναι συνέχεια της κοιλάδας των Ποταμών, όπου κατοικούσαν οι πιο αιμοβόροι Τούρκοι, οι Αμπαδιώτες. Τη μεγάλη αυτή δίοδο, που με μικρά παρακλάδια της οδηγούσε στη Μεσαρά, οι Τούρκοι είχαν οχυρώσει καλά. Στην κοιλάδα των Ποταμών υπήρχαν οι Κουλέδες των Πρασών, των Ποταμών και της Πατσού. Ο Κούλες των Ποταμών είχε σχήμα ορθογώνιο και περιλάμβανε χώρους διαμονής της φρουράς και του επικεφαλής της, βοηθητικούς χώρους και ένα ύψωμα για τα πυροβόλα του. Στην είσοδο της κοιλάδας του Αμαρίου, στο σημείο που χωρίζεται με την κοιλάδα των Ποταμών, ήταν κτισμένος ο Κούλες Αποστόλων – Μέρωνα.

Στο ανατολικό άκρο της κοιλάδας του Αμαρίου ήταν κτισμένοι δύο Κουλέδες, του Βαθειακού και της Λοχριάς. Ο Κούλες του Βαθειακού, κτισμένος πάνω στον λόφο που βρίσκεται νότια από το χωριό, εξυπηρετούσε διπλό σκοπό. Αφενός έλεγχε την διάβαση Αμαρίου – Μεσαράς από Αποδούλου – Αγία Παρασκευή προς Κόκκινο Πύργο και αφετέρου προστάτευε σθεναρά το τουρκοχώρι Βαθειακό, που ήταν το τουρκικό κέντρο της περιοχής. Ο Κούλες του Βαθειακού σώζεται σήμερα σε καλή σχετικά κατάσταση. Έχει καταρρεύσει ο ανατολικός τοίχος του και το μεγαλύτερο μέρος της στέγης του. Ο δεύτερος Κούλες στην περιοχή, ο Κούλες της Λοχριάς, ήταν κτισμένος σε βραχώδη λόφο ανατολικά από το χωριό, σε μικρή απόσταση απ’ αυτό. Εξυπηρετούσε τη μεταβίβαση μηνυμάτων προς τους Κουλέδες της μικρής κοιλάδας Καμαρών – Γρηγοριάς, που οδηγούσε στη Μεσαρά. Είναι σχεδόν τελείως κατεστραμμένος, σε βαθμό που με δυσκολία διακρίνει κάποιος το περίγραμμα του.

ΚΟΥΛΕΔΕΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ
Οι Τούρκοι έκτισαν αρκετούς κουλέδες και στο Νομό Ηρακλείου, κυρίως στην πεδιάδα της Μεσαράς, αλλά και στα υπόλοιπα περάσματα του νομού. Η περιοχή της Μεσαράς ήταν επίσης ισχυρά φυλασσόμενη περιοχή. Οι δίοδοι που οδηγούσαν σ’ αυτή ήταν οχυρωμένες με Κουλέδες, για να μη μπορεί να επικοινωνεί με τις γύρω περιοχές. Στη μικρή κοιλάδα των Καμαρών – Γρηγοριάς – Μαγαρικαρίου υπήρχαν οι Κουλέδες της Γραμμένης κι ο Κρεμαστός. Ο πρώτος είχε κτιστεί μεταξύ Γρηγοριάς και Μαγαρικαρίου, κοντά στο δρόμο. Βρίσκεται σε καλή κατάσταση, με σχεδόν ατόφια την οροφή του. Ο Κούλες που ήταν μάλλον κεντρικός (κισλά), είχε διαστάσεις 25×11 μ. και ήταν εφοδιασμένος με 24 πολεμίστρες. Η θέση του είναι οχυρή, αφού προστατεύεται σχεδόν ολόγυρα, εκτός της βόρειας μεριάς του, όπου και γίνεται η πρόσβαση. Ο Κούλες της Γραμμένης φιλοξένησε τους κατοίκους του Μαγαρικαρίου τον Μάιο του 1944, όταν οι Γερμανοί κατέστρεψαν το χωριό. Ο δεύτερος Κούλες, ο Κρεμαστός, βρισκόταν μεταξύ Γρηγοριάς και Καμαρών, πάνω σε ύψωμα ανατολικά του σημερινού δρόμου, για να μεταφέρει μηνύματα στον Κούλε του Ζαρού. Ένας άλλος κούλες εμπόδιζε την επικοινωνία της επαρχίας Μαλεβυζίου και Τεμένους με τη Μεσαρά. Είναι ο μεγάλος Κούλες των Άνω Μουλίων που βρισκόταν ανατολικά του ομώνυμου χωριού και δεσπόζει σε όλη την περιοχή. Σώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση, ενώ τμήμα του χρησιμοποιείται ως στάβλος. Άλλος Κούλες υπήρχε στον λόφο βόρεια από την πόλη των Μοιρών, αλλά σήμερα στη θέση του έχουν χτιστεί δημόσιες υπηρεσίες. Από το Ηράκλειο προς το νομό Λασιθίου υπάρχουν από τα νότια τα περάσματα της Βιάννου, ενώ στα βόρεια τα περάσματα της Σελένας. Τα περάσματα προς το οροπέδιο Λασιθίου ήταν δυσπρόσιτα. Ένας Κούλες στο άνοιγμα του Περάσματος Βιάννου – Πεύκου – Καλαμιού ήταν ο Κούλες της Ρίζας. Ερείπια σώζονται και σήμερα ανατολικά της Βιάννου, στη θέση που οι Γερμανοί εκτέλεσαν τους κατοίκους της περιοχής τον Σεπτέμβριο του 1943. Το κύριο σώμα του Κούλε έχει διαστάσεις 14×7 μ. περίπου. Άλλοι κουλέδες υπήρχαν στο Πανόραμα Πεδιάδος και στους Θόλους, ερείπια του οποίου σώζονται.

ΚΟΥΛΕΔΕΣ ΛΑΣΙΘΙΟΥ
Ο ισθμός της Ιεράπετρας, από την Παχειά Άμμο ως την Ιεράπετρα, ήταν μια δίοδος πολύ σπουδαίας σημασίας στο Νομό Λασιθίου. Η οχύρωση επομένως της διόδου αυτής εξασφάλισε την πλήρη αποκοπή των σχέσεων των επαρχιών Μιραμπέλου και Ιεράπετρας, ενώ συγχρόνως απομόνωνε την επαρχία Σητείας. Έτσι οι Τούρκοι έκτισαν Κουλέδες ή Καλέδες στην Παχειά Άμμο, στη Βασιλική, στην Επισκοπή και στο Κεντρί. Ο μικρός Κούλες της Παχειάς Άμμου βρισκόταν στη θέση Χαλέπα, ανατολικά και κοντά από το χωριό, ενώ βρίσκεται σε καλή κατάσταση. Ο σκοπός του ήταν κυρίως ο έλεγχος του όρμου της Παχειάς Άμμου, αλλά και όλου του Μιραμπέλου, ενώ επικοινωνούσε με τον πύργο της Βασιλικής. Ο Κούλες της Βασιλικής βρισκόταν νότια του χωριού πάνω στο λόφο, δίπλα στον οποίο βρέθηκαν σημαντικές αρχαιότητες, και η πρόσβαση γίνεται με δρόμο που φτάνει ως εκεί. Είναι μικρός (7×7 μ.) και σκοπός του ήταν η μεταφορά των μηνυμάτων του Κούλε της Παχειάς Άμμου στον Κούλε της Επισκοπής. Ο Κούλες της Επισκοπής βρισκόταν σε χαμηλό λόφο κοντά στο ομώνυμο χωριό κι ήταν ο κεντρικός πύργος της επαρχίας (κισλά) και ο μεγαλύτερος (15×4 μ.), ενώ τμήμα του σώζεται σε άσχημη κατάσταση. Στον Κούλε υπήρχε υπόγεια σήραγγα που οδηγούσε έξω από αυτόν σε μεγάλη απόσταση. Κύριος προορισμός του ήταν η άμεση στρατιωτική επέμβαση σε περίπτωση συναγερμού. Τέλος, ο Κούλες του Κεντριού ήταν χτισμένος στη θέση που βρίσκεται το σχολείο του ομώνυμου χωριού, χωρίς να σώζεται κανένα ίχνος του. Στην επαρχία Σητείας δεν κτίστηκαν κουλέδες, αφού είχε ήδη πολλά ενετικά φρούρια και πύργους, που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ανάλογα. Κούλες είχε κτιστεί και στις Μάλλες, που ήλεγχε το βόρειο μέρος του ποταμού Σαραντάπηχου, και έμοιαζε με τον Κούλε της Ρίζας στη Βιάννο.

ΠΙΟ ΕΧΘΡΟΣ ΚΑΙ ΑΠΟ ΕΧΘΡΟ. ΤΑ ΜΟΥΣΟΥΡΙΚΑ

Ο Κωνσταντίνος Μουσούρος υπήρξε μια, επιεικώς, αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Ήταν Έλληνας το γένος, γόνος μεγάλης φαναριώτικης οικογένειας με κρητικές ρίζες. Γεννήθηκε το 1807 και το 1840 διορίστηκε ως ο πρώτος πρέσβης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στην Ελλάδα.

Ο Μουσούρος όμως θα μπορούσε να χαρακτηριστεί πιο Τούρκος κι από τους Τούρκους στην συμπεριφορά του. Υπερασπίστηκε τα συμφέροντα του σουλτάνου ακόμα κι εις βάρος αυτών του ελληνικού κράτους, του γένους του δηλαδή. Δύο φορές κατά την θητεία του στην Αθήνα έγινε αιτία πρόκλησης διπλωματικού επεισοδίου, σε συνεργασία με τον Βρετανό πρέσβη στην Αθήνα, τον ραδιούργο και εχθρό του Όθωνα Λάιονς.

Ως Μουσουρικά έμειναν γνωστά τα διπλωματικά επεισόδια της περιόδου 1847-1848 μεταξύ του Βασιλείου της Ελλάδας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Σύμφωνα με μια άποψη ο Μουσούρος παρουσιάστηκε τόσο εχθρικός έναντι της Ελλάδας για να μην κατηγορηθεί από τους Τούρκους ότι μεροληπτεί υπέρ των ομοεθνών του. Ωστόσο η δικαιολογία αυτή δεν είναι αρκετή για να δικαιολογήσει τις πράξεις του. Σε τελική ανάλυση θα ήταν προτιμότερο να παραιτηθεί αν ερχόταν σε σύγκρουση με την συνείδησή του. Φαίνεται όμως πως κάπου εκεί υπήρχε το έλλειμμα… στην συνείδηση.

Στις 25 Ιανουαρίου 1847 ο αγωνιστής και υπασπιστής του βασιλιά Όθωνα Τσάμης Καρατάσος επισκέφτηκε τον Μουσούρο στην πρεσβεία ζητώντας του διαβατήριο για επισκεφτεί την Κωνσταντινούπολη. Ο Μουσούρος όμως αρνήθηκε με το σκεπτικό ότι ο Καρατάσος είχε συμμετάσχει σε κίνημα κατά των Τούρκων στη Μακεδονία…

Η άρνηση του Μουσούρου αποτελούσε συν τοις άλλοις προσωπική προσβολή στο πρόσωπο του βασιλιά Όθωνα. Έτσι όταν στις 27 Ιανουαρίου ο Μουσούρος κλήθηκε σε δεξίωση στο παλάτι ο Όθωνας του είπε επί λέξει: «Νομίζω, κύριε, ότι ο βασιλιάς της Ελλάδος άξιζε περισσότερο σεβασμό». Κατόπιν ο βασιλιάς επιδεικτικά απομακρύνθηκε.

Το επεισόδιο θα μπορούσε να έχει αγνοηθεί εντελώς από τον Μουσούρο. Αυτός όμως δεν άφησε την ευκαιρία να πάει χαμένη για να πλήξει τους ομοεθνείς του. Υπό την καθοδήγηση του Λάιονς αποχώρησε επιδεικτικά από τη δεξίωση προκαλώντας διπλωματικό επεισόδιο αντιστρόφως ανάλογο της βαρύτητάς του και ενημερώνοντας αμέσως τα αφεντικά του τους Τούρκους.

Φυσικά ο σουλτάνος δεν έχασε την ευκαιρία να ταπεινώσει την Ελλάδα, απαιτώντας την έκφραση δημόσιας συγνώμης από την Αθήνα, κάτι που δεν έγινε δεκτό από τον τότε πρωθυπουργό Ιωάννη Κωλέττη. Κατόπιν της ελληνικής άρνησης ο Μουσούρος έφυγε από την Ελλάδα, στις 3 Φεβρουαρίου. Έτσι διακόπηκαν οι διπλωματικές σχέσεις Ελλάδας και Οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Τον Αύγουστο οι Τούρκοι διέκοψαν κάθε σχέση με την Ελλάδα, διπλωματική και κυρίως εμπορική, γεγονός που στοίχισε στην Αθήνα. Τελικά, μετά τον θάνατο του πρωθυπουργού Ιωάννη Κωλέττη βρέθηκε μια λύση που χρύσωνε το πικρό χάπι για την Ελλάδα, με την ελληνική κυβέρνηση να ζητά συγνώμη από τον Μουσούρο προσωπικά και όχι από τους Οθωμανούς, αν και στάλθηκε και επιστολή στον σουλτάνο.

Ο Μουσούρος επέστρεψε στη Αθήνα στις 8 Φεβρουαρίου 1848, αλλά τα προβλήματα της Ελλάδας μαζί του δεν τελείωσαν. Στις 23 Απριλίου 1848 ο υπηρέτης στην τουρκική πρεσβεία Απόστολος Ναδίρης αποπειράθηκε να σκοτώσει τον Μουσούρο διότι, όπως δήλωσε «δεν άντεχε να τον ακούει άλλο να μιλά άσχημα κατά των Ελλήνων»…

Ο Μουσούρος τραυματίσθηκε ελαφρά στο χέρι. Αν και αποδείχθηκε ότι ο Ναδίρης έδρασε αυτοβούλως η άρνηση της Ελλάδας να τον εκδώσει στους Τούρκους προκάλεσε νέο διπλωματικό επεισόδιο και τουρκικά αντίποινα κατά των Ελλήνων στην Πόλη.

Τελικά το επεισόδιο ρυθμίστηκε και ο Μουσούρος μετατέθηκε στην Οθωμανική πρεσβεία στην Βιέννη προς μεγάλη ανακούφιση των Ελλήνων που γλίτωναν από τον «Έλληνα» διπλωμάτη. Ο Μουσούρος υπηρέτησε αργότερα και στο Λονδίνο ενώ οι Τούρκοι του απένειμαν τον τίτλο του πασά. Πέθανε το 1891 στην Πόλη.

Η ΕΙΣΒΟΛΗ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΓΙΝΕ . ΟΙ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΙΤΟ ,ΚΑΡΑΜΑΝΛΗ

Το 1956 η Τουρκία σχεδίαζε εισβολή στην Κύπρο για τη δημιουργία συνθηκών για συγκρούσεις Ελλήνων και Τούρκων με τη Βρετανία, που ήταν κατοχική δύναμη, να μην αντιδρά. Την πληροφορία έδωσε ο ηγέτης της Γιουγκοσλαβίας Τίτο στον Έλληνα Πρωθυπουργό, Κωνσταντίνο Καραμανλή. Βεβαίως για την πληροφορία αυτή εγείρονται διάφορα ερωτήματα: Γιατί η Βρετανία, που κατείχε την Κύπρο να δεχθεί εισβολή της Τουρκίας;

Προφανώς και δεν είναι το ίδιο το 1974, που παρακολουθούσε απαθώς την τουρκική εισβολή. Απαντήσεις δεν υπάρχουν στα όσα ειπώθηκαν στη συνομιλία Τίτο-Καραμανλή, που πραγματοποιήθηκε στις 27 Ιουλίου 1956 από τις 17:30 ώς τις 20:30 στη βίλα “Μον Ρεπό” στην Κέρκυρα, παρουσία του βασιλιά Παύλου, του διαδόχου Κωνσταντίνου, του υπουργού Προεδρίας Κωνσταντίνου Τσάτσου και του πρεσβευτή Μίσα Παβίτσεβιτς. Το σημείωμα, που περιέχει τις πληροφορίες, συντάχθηκε από τους Γιουγκοσλάβους.

Από ελλαδικής πλευράς, για τη συνάντηση γίνεται αναφορά στο «Κωνσταντίνος Καραμανλής, αρχείο, γεγονότα και κείμενα», τόμος 2. Η αναφορά που γίνεται αφορά τα όσα ειπώθηκαν δημόσια. Ο στρατάρχης Τίτο, όπως αναφέρεται στο Αρχείο Καραμανλή ( σελίδα 134) ήταν φιλοξενούμενος των βασιλέων στην Κέρκυρα. Ο Καραμανλής στις δηλώσεις του επιβεβαιώνει πως στη συνάντηση συζητήθηκε και το Κυπριακό. «Βεβαίως εθίγη, εφόσον το Κυπριακό επηρεάζει την όλην εξωτερική πολιτική της Ελλάδος».

Το περιεχόμενο της συνάντησης με λεπτομερείς αναφορές και διαλόγους περιλαμβάνονται στο σημείωμα, που βρέθηκε στα γιουγκοσλαβικά αρχεία. Το σημείωμα είναι από τα γιουγκοσλαβικά αρχεία (AJBT, KPR I-2/8, Grčka). Το σημείωμα περιλαμβάνεται στην έκδοση: Ο Ελληνικός εμφύλιος πόλεμος και η εμπλοκή των βαλκανικών χωρών: Αρχειακές πηγές από Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία, Ρουμανία, Αλβανία. Επιμέλεια Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, Σπυρίδων Σφέτας & Ηλίας Σκουλίδας.

Ο Τίτο σε κάποια στιγμή των συζητήσεων και μετά που ανέφερε πως θα μπορούσε να μεσολαβήσει μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας προχώρησε σε αποκαλύψεις. «Θέλω να είστε απολύτως εχέμυθοι με αυτό που θα σας εκθέσω: Διαθέτω αρκετά αξιόπιστα στοιχεία για σχέδια απόβασης Τούρκων κομάντο στην Κύπρο. Εφόσον συμβεί κάτι τέτοιο, θα έδινε τη δυνατότητα στους Άγγλους να παρακολουθούν από απόσταση τη σύγκρουση Τούρκων και Ελλήνων, όπως επίσης και ένα νέο πρόσχημα για να παραμείνουν στο νησί.

Καραμανλής: Δηλαδή οι Άγγλοι δεν σκέφτονται διαφορετική λύση;

Πρόεδρος Τίτο: Φαίνεται πως όχι! Στην ελληνική κυβέρνηση απομένει να διασαφηνίσει τα αιτήματά της και να κινητοποιήσει την παγκόσμια κοινή γνώμη.

Καραμανλής: Ναι, αλλά πως θα είναι η κατάσταση στον ΟΗΕ;

Πρόεδρος Τίτο: Πρέπει να προετοιμαστείτε καλά και να διαλέξετε την κατάλληλη στιγμή.

Καραμανλής: Δυστυχώς, δεν μπορούμε να επιλέξουμε. Η επόμενη σύνοδος της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ είναι τον Νοέμβριο. Θα έχουμε τη δική σας υποστήριξη;

Πρόεδρος Τίτο: Δεν θα παραλείψουμε. Θα κάνουμε ό, τι μπορούμε.

Καραμανλής: Εσείς έχετε αρκετούς φίλους. Θα μπορούσατε να μας βοηθήσετε, επηρεάζοντας τις αραβικές και τις ασιατικές χώρες. Υπάρχει ήδη μία προδιάθεση, αλλά η συμβουλή σας θα είχε μεγάλη επίδραση.

Πρόεδρος Τίτο: Θα το κάνουμε. Κυρίως γιατί ο λαός της Γιουγκοσλαβίας παρακολουθεί με μεγάλη συμπάθεια τις προσπάθειες της Ελλάδας και τον αγώνα του κυπριακού λαού.

Καραμανλής: Αυτό θα είναι σημαντική βοήθεια για μας. Έχουμε πληροφορίες ότι οι ΗΠΑ θα λάβουν ουδέτερη στάση στο Κυπριακό.

(Ο Παβίτσεβιτς παρακαλεί τον Καραμανλή να γίνει πιο ακριβής, διότι η μέχρι στιγμής στάση των ΗΠΑ ήταν φιλοαγγλική, εάν πρόκειται δηλαδή για υπόσχεση των ΗΠΑ ή για προσδοκία της ελληνικής κυβέρνησης) – Ο Καραμανλής εξηγεί ότι υπάρχει η ελπίδα ότι θα αλλάξουν στάση οι ΗΠΑ.

Πρόεδρος Τίτο: Στον ΟΗΕ βρίσκονται τώρα και πέντε χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Δεν μπορώ να εγγυηθώ για την ΕΣΣΔ –αυτή ανήκει στις Μεγάλες Δυνάμεις– αλλά ίσως και αυτή. Εμείς θα μπορούσαμε να εξασφαλίσουμε την υποστήριξη των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης στο Κυπριακό.

Καραμανλής: Ο Σεπίλωφ μας επιβεβαίωσε ότι η ΕΣΣΔ στηρίζει την αυτοδιάθεση. Ρωτά ποια είναι η στάση της Ινδίας.

Πρόεδρος Τίτο: Αυτό είναι λεπτό ζήτημα. Στο Μπριόνι ο Νεχρού δεν ήταν έτοιμος να αποδεχθεί ούτε το ένα τέταρτο των θέσεών μας για το γερμανικό ζήτημα. Αναφέραμε την Κύπρο. Αλλά αποκόμισα την εντύπωση ότι ο Νεχρού δεν θα ήθελε να καταλήξουμε σε κάτι συγκεκριμένο.

Σε ερώτηση του Καραμανλή, ο Πρόεδρος Τίτο εξηγεί ότι πρόκειται απλά για την εντύπωση που σχημάτισε ο ίδιος και ότι ο Νεχρού δεν είπε κάτι αρνητικό. Ωστόσο, ο Πρόεδρος Τίτο έχει την αίσθηση ότι ο Νεχρού δεν θα ήθελε να χαλάσει τις σχέσεις του με τη Μεγάλη Βρετανία, όσο ακόμα οι σχέσεις με τις ΗΠΑ είναι άσχημες. Η Ινδία είναι πολύ προσεκτική/επιφυλακτική.

«Δεν είναι πλατωνική η σχέση Βρετανίας και Τουρκίας»

Σύμφωνα με τον Τίτο, οι τουρκικές επιδιώξεις συμπίπτουν με τα αγγλικά συμφέροντα. Ο ρόλος της Τουρκίας στη Μέση Ανατολή συμφέρει την Αγγλία διότι παρέχει υποστήριξη στο βρετανικό σύστημα σε εκείνη την περιοχή (δεν πρόκειται για πλατωνική σχέση). Στον δίκαιο αγώνα της Ελλάδας για το Κυπριακό ζήτημα το πιο σημαντικό είναι ο ηθικός παράγοντας. Θα πρέπει να δράσετε μέσω του ΟΗΕ, αλλά σταδιακά, σε λογικά χρονικά όρια και με την προβολή μικρών λογικών απαιτήσεων να φθάσετε βαθμηδόν στην οριστική λύση.

Η Ελλάδα από τον Β’ Παγκόσμιο στον Ψυχρό Πόλεμο: Διεθνείς Σχέσεις και εσωτερικές εξελίξεις (MIS: 380436) Επιστημονικά υπεύθυνος Καθηγητής Νίκος Μαραντζίδης Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών, και Ανατολικών Σπουδών Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, Ερευνητικό πρόγραμμα ΘΑΛΗΣ ‐ Η Ελλάδα από τον Β’ Παγκόσμιο στον Ψυχρό Πόλεμο: Διεθνείς Σχέσεις και εσωτερικές εξελίξεις).

Επιφυλάξεις Τίτο για τον ένοπλο εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα 1955-59

Για τον ένοπλο αγώνα κατά της αποικιοκρατικής δύναμης, ο Τίτο παρουσιάζεται άκρως επιφυλακτικός. Όσον αφορά τη διεξαγωγή του αγώνα στην Κύπρο εκφέρει την άποψη ότι μία ένοπλη εξέγερση θα ήταν αδύνατη και καταδικασμένη να αποτύχει διότι το νησί μπορεί εύκολα να αποκλεισθεί. Θέτει το ερώτημα εάν θα ήταν εφικτό να αποφευχθεί η ένοπλη δράση και από τις δύο πλευρές προκειμένου να διεξαχθούν διαπραγματεύσεις σε ειρηνική ατμόσφαιρα.

Καραμανλής: Βεβαιώνει τον Πρόεδρο ότι η κυβέρνηση δεν έχει καμία σχέση με τον ένοπλο αγώνα στην Κύπρο, αλλά προσθέτει ότι κανείς δεν θα τολμούσε να δώσει τέτοιες συμβουλές (διακοπή του αγώνα), ούτε να αναλάβει την ευθύνη ότι δεν θα συμβεί τίποτα στους Κύπριους πατριώτες εάν σταματήσει η αντίσταση.

Η Ελλάδα ζήτησε διάλογο για την Κύπρο, αλλά οι Άγγλοι αρνήθηκαν. Τότε οι Κύπριοι άρχισαν την ένοπλη δράση τους. Τώρα είναι δύσκολο να πειστούν ότι οι Άγγλοι θα τους δικαιώσουν. Οι Άγγλοι ζητούν να παραδώσουν τα όπλα, αλλά η Ελλάδα έχει πικρή εμπειρία από τη Μεγάλη Βρετανία και τις υποσχέσεις της. Η ελληνική κυβέρνηση δεν επιθυμεί εμπλοκή στον ένοπλο αγώνα, διότι κατανοεί τη βαρύτητα του προβλήματος και τις επιπτώσεις που θα μπορούσε να προκαλέσει. Αλλά είναι ηθικά υποχρεωμένη να υποστηρίξει τον αγώνα των Κυπρίων. Η Ελλάδα επιμένει μόνο για δίκαιη και τίμια πρόταση. Δυστυχώς η εμπλοκή της Τουρκίας επιδεινώνει το Κυπριακό πρόβλημα. Η Ελλάδα είναι διατεθειμένη να ικανοποιήσει τρία βασικά αιτήματα της Τουρκίας (στρατηγικό, οικονομικό και το ζήτημα της μειονότητας) με τον εξής τρόπο:

α) η τουρκική μειονότητα: χορήγηση διπλής υπηκοότητας με απαλλαγή από τη στρατιωτική θητεία, αναγνώριση όλων των μειονοτικών δικαιωμάτων με την εγγύηση κάποιου διεθνούς οργανισμού (ΟΗΕ),

β) στρατηγικό: περιορισμός των στρατιωτικών ενεργειών και ελεγχόμενος αφοπλισμός της Κύπρου, (Βασιλιάς Παύλος: Στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο η Κύπρος ήταν αγγλική βάση εναντίον της Τουρκίας. Είναι μικρότερος ο κίνδυνος για την Τουρκία εάν η Κύπρος τεθεί υπό τον έλεγχο της μικρής Ελλάδας, παρά της Μεγάλης Βρετανίας!)

γ) οικονομικό: δημιουργία ελεύθερου λιμένα στην Κύπρο ή τελωνειακή ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα και με την Τουρκία.

Πρόεδρος Τίτο: Οι ΗΠΑ αυτή τη στιγμή βρίσκονται στο πλευρό της Μεγάλης Βρετανίας και εμμέσως της Τουρκίας, διότι θέλουν να έχουν την Τουρκία ως ανάχωμα (εάν γενικά το καταφέρουν) εναντίον της ΕΣΣΔ.

Καραμανλής: Αυτό λέω και εγώ στους Αμερικάνους, αλλά αυτοί αποδίδουν μεγάλη σημασία στο Σύμφωνο της Βαγδάτης.

Πρόεδρος Τίτο: Τα πάντα θα εξαρτηθούν από τις σχέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Η Τουρκία θα μπορούσε να βρεθεί απομονωμένη κάποια στιγμή. Το Κυπριακό ζήτημα πρέπει να εξεταστεί στο πλαίσιο των διεθνών εξελίξεων και όχι ανεξάρτητα από αυτές. Οι Άγγλοι δεν θα εγκαταλείψουν το ζήτημα και έχουν τα μέσα να το πετύχουν.

Σε αυτό το σημείο ο Τίτο αναφέρεται και στις πληροφορίες του για την εισβολή των Τούρκων κομάντος στην Κύπρο.

ΠΗΓΗ: Το σημείωμα είναι από τα γιουγκοσλαβικά αρχεία AJBT, KPR I-2/8, Grčka. Το σημείωμα περιλαμβάνεται στην έκδοση: Ο Ελληνικός εμφύλιος πόλεμος και η εμπλοκή των βαλκανικών χωρών: Αρχειακές πηγές από Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία, Ρουμανία, Αλβανία.

ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΑΛΑΤΙΑ

Αγίων Μιχαήλ και Γεωργίου
Βρίσκεται στη βόρεια πλευρά της πλατείας Σπιανάδα και αποτελεί ένα από τα εντυπωσιακότερα αξιοθέατα της Κέρκυρας. Το κτίριο σχεδιάστηκε από τον Άγγλο Συνταγματάρχη Μηχανικό Sir George Whitmore (1775-1862) και χτίστηκε το χρονικό διάστημα 1819 – 1823, επί του Άγγλου Αρμοστή Θωμά Μαίτλαντ. Είναι αναμφισβήτητα το σπουδαιότερο μνημείο της Αγγλοκρατίας και ένα από τα πρώτα κτίρια νεοκλασικού ρυθμού που κτίστηκαν στην Ελλάδα. Είναι μεγαλοπρεπές αλλά και κομψό, παρά το μεγάλο μέγεθός του. Είναι τα δεύτερα μεγαλύτερα ανάκτορα στην Ελλάδα μετά από τα ανάκτορα του Όθωνα στην Αθήνα, δηλαδή τη σημερινή Βουλή. Είναι κτισμένο από πέτρα Μάλτας. Η είσοδός του κοσμείται από περιστύλιο σε δωρικό ρυθμό που διακόπτεται από δυο μεγαλοπρεπής τοξωτές πύλες, του Αγίου Μιχαήλ στα δεξιά και του Αγίου Γεωργίου στα αριστερά. Το κεντρικό τμήμα πάνω στο γείσο του κτιρίου υπάρχουν ανάγλυφες αλληγορικές παραστάσεις των επτά νησιών του Ιονίου. Ο εσωτερικός διάκοσμος του κτιρίου κοσμείται από γλυπτά και ζωγραφικές παραστάσεις. Τα περισσότερα γλυπτά είναι έργα του Κερκυραίου γλύπτη Προσαλέντη. Το ανάκτορο χρησιμοποιήθηκε ως κατοικία του Άγγλου Αρμοστή. Το ανάκτορο στο παρελθόν στέγασε την Ιόνιο Γερουσία και το τάγμα των Αγίων Μιχαήλ και Γεωργίου, απ’ όπου πήρε και το όνομά του. Μετά την ένωση των Επτανήσων χρησιμοποιήθηκε για μισό αιώνα και ως θερινή κατοικία της πρώην βασιλικής οικογένειας. Από το 1913 ως το 1993 στέγασε το μουσείο Σινοϊαπωνικής τέχνης. Σήμερα στεγάζει το Mουσείο Ασιατικής τέχνης, τη Δημοτική Βιβλιοθήκη και φιλοξενεί διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις και περιοδικές εκθέσεις.

Αχίλλειο
Είναι μία από τις πιο γνωστές βασιλικές επαύλεις της Ευρώπης και ίσως το πιο σημαντικό αρχιτεκτονικό αξιοθέατο της Κέρκυρας, που βρίσκεται στον οικισμό Γαστούρι, 10 χλμ. από την πόλη της Κέρκυρας. Η έπαυλη σχεδιάστηκε από τους Ιταλούς αρχιτέκτονες Ραφαέλε Καρίττο (Raffaele Caritto) και Αντόνιο Λάνντι (Antonio Landi) με επόπτη τον πρόξενο της Αυστρίας στην Κέρκυρα Αlexander Warssderg στην αρχή και, μετά τον θάνατό του, τον βαρόνο Von Bucowitz, σε πομπηινό ρυθμό και χτίστηκε το 1890 με δαπάνη της αυτοκράτειρας Ελισάβετ της Αυστρίας, που λόγω της ευαίσθητης υγείας της ζήτησε την οικοδόμησή της. Την έπαυλη την αφιέρωσε στον Αχιλλέα, απ’ όπου και το όνομα της, τον περίβολο της οποίας πλούτισε με αγάλματα από την αρχαία ελληνική μυθολογία. Από αυτά τα πιο γνωστά έργα είναι οι «Επτά Μούσες» και ο Αχιλλέας Θνήσκων του Χέρτερ. Στο εσωτερικό του φέρει τοιχογραφίες και διακοσμήσεις σημαντικών καλλιτεχνών της εποχής της ανέγερσής του. Η Ελισάβετ δολοφονήθηκε το 1898. Το 1904 ή 1907 ο αυτοκράτορας («Κάιζερ») της Γερμανίας Γουλιέλμος Β’ αγόρασε το Αχίλλειο, όπου και διέμενε όταν επισκεπτόταν την Κέρκυρα. Τοποθέτησε ένα κολοσσιαίο άγαλμα του Αχιλλέα με την επιγραφή «Στον μέγιστο των Ελλήνων από τον μέγιστο των Γερμανών». Μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η ιδιοκτησία της έπαυλης πέρασε στο ελληνικό δημόσιο οπότε και ερημώθηκε, μέχρι που το 1962 αποφασίστηκε η εκχώρησή της σε δυτικογερμανική τότε εταιρεία για να λειτουργήσει ως καζίνο, μετά από προτροπή του Βασιλέως Παύλου, για να γίνει εφάμιλλο του Μονακό, με ό,τι θα σήμαινε αυτό για την παράλληλη ανάπτυξη της Κέρκυρας. Τελικά το καζίνο λειτούργησε με κάποιες μικροδιακοπές ως το 1981, όταν οι τότε πολιτικές εξάρσεις το εξανάγκασαν να κλείσει. Λειτούργησε και πάλι, υπό τη διεύθυνση του ΕΟΤ, το 1984. Το Αχίλλειο μπορεί να επισκεφτεί κανείς ορισμένες ώρες της ημέρας.

Μον Ρεπό
Το κτήμα Μον Ρεπό, που έχει έκταση 258 στρέμματα, καταλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα του λόφου της Ανάληψης όπου βρίσκονταν η Παλαιόπολη, η αρχαία δηλαδή πόλη της Κέρκυρας. Απέχει 3 χλμ. από το ιστορικό κέντρο και το συναντάμε σε μια από τις ωραιότερες τοποθεσίες του νησιού. Στο κέντρο σχεδόν του κτήματος βρίσκεται το επιβλητικό παλάτι που έκτισε το 1824 ο Άγγλος Αρμοστής Frederic Adam, για θερινή κατοικία του. Πρόκειται για μεγαλοπρεπές ανάκτορο αποικιακού τύπου, που στη διάρκεια της Αγγλοκρατίας ήταν η θερινή κατοικία του εκάστοτε αρμοστή. Μετά την ένωση των Ιόνιων νησιών με την Ελλάδα, το Μον Ρεπό παραχωρήθηκε από το δήμο στο βασιλιά Γεώργιο Α’ με σκοπό να είναι η θερινή κατοικία της βασιλικής οικογένειας. Εδώ, το 1921 γεννήθηκε και ο Δούκας του Εδιμβούργου Φίλιππος Μαουνμπάτεν, σύζυγος της βασίλισσας Ελισάβετ Β’. Μετά την κατάργηση της μοναρχίας, το κτήμα του Μον Ρεπό πέρασε στην ιδιοκτησία του δήμου Κερκυραίων και σήμερα λειτουργεί ως μουσείο. Στο κτήμα του Μον Ρεπό, εκτός από το παλάτι, βρίσκονται και τα ερείπια σημαντικών αρχαιοτήτων. Η περιοχή αυτή, σύμφωνα με τα αρχαιολογικά ευρήματα αποτελούσε το κέντρο της Παλαιόπολης. Η αρχαία πόλη εκτεινόταν από την περιοχή του Ανεμόμυλου ως το Κανόνι και περιλάμβανε δύο λιμάνια. Το λιμάνι του Αλκίνοου και το Υλλαϊκό λιμάνι. Οι σημαντικότερες αρχαιότητες της Παλαιόπολης που μπορεί να δει ο επισκέπτης είναι: τα ερείπια της πεντάκλιτης βασιλικής της Αγίας Κέρκυρας, που χρονολογούνται από τις αρχές του 5ου αιώνα και λέγεται ότι οικοδομήθηκε πάνω στα θεμέλια του ρωμαϊκού ωδείου. Στην είσοδο σώζονται οι δυο ραβδωτές κολώνες Κορινθιακού ρυθμού. Παρ’ όλες τις καταστροφές που υπέστη ο ναός στο ρου της ιστορίας, σώζονται αρκετά μέρη του και κυρίως πολλά γλυπτά και τα ψηφιδωτά δάπεδα. Στην περιοχή της Παλαιόπολης βρίσκεται και ο καλύτερα σωζόμενος αρχαίος ναός της Κέρκυρας. Είναι ένας μικρός δωρικός ναός που χρονολογείται από τον 6ο π.Χ. και αποτελείται από 11 μονόλιθους κίονες. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ο ναός αυτός ήταν αφιερωμένος στον Ποσειδώνα. Οι αρχαιολόγοι όμως, πιστεύουν ότι ήταν αφιερωμένος στον Ασκληπιό ή στον Απόλλωνα. Ο μεγαλύτερος ναός της αρχαίας Κέρκυρας, όπως φαίνεται από τα ερείπιά του ήταν αυτός της Ήρας που βρίσκεται στα δεξιά του ανακτόρου. Δυστυχώς όμως έχει υποστεί μεγάλες φθορές.

Νέα Ανάκτορα (Προεδρικό Μέγαρο)
Το σημερινό Προεδρικό Μέγαρο είναι ένα τριώροφο νεοκλασικό κτίριο με λιτή και αυστηρή συμμετρική πρόσοψη που ακολουθεί τους νόμους της συμμετρίας, άρχισε να χτίζεται το 1891 με σχέδια του αρχιτέκτονα Ερνστ Τσίλλερ (1837-1923) ως ιδιαίτερο ανάκτορο του διαδόχου (τότε) Κωνσταντίνου, με δωρεά του Ελληνικού Δημοσίου. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν το 1897. Στο δεύτερο όροφο μία σειρά από διπλά παράθυρα αφήνουν ενδιάμεσα κενά όπου διακρίνονται ανάγλυφα εραλδικά σύμβολα, παραστάσεις των τεσσάρων εποχών, τα μονογράμματα Κ και Σ [Κωνσταντίνος και Σοφία (Χόεντζολερν)], καθώς και πρόσωπα της ελληνικής μυθολογίας. Στη στέψη του κτιρίου ο Τσίλλερ είχε τοποθετήσει αγάλματα. Στο αρχικό κτίριο προστέθηκαν το 1909 η αίθουσα χορού (μονώροφη επέκταση προς βορρά του κυρίως κτιρίου, σημερινής αίθουσας διαπιστευτηρίων) και στις αρχές του 1960 η πίσω πτέρυγα (σημερινή αίθουσα δεξιώσεων). Μετά τη μεταπολίτευση του 1974, το κτίριο χρησιμοποιείται πλέον ως Προεδρικό Μέγαρο και ως κατοικία των εκάστοτε Προέδρων. Η συνολική έκταση που καταλαμβάνει το Προεδρικό Μέγαρο ανέρχεται σε 27 στρέμματα ενώ το μεγαλύτερο μέρος καταλαμβάνει ο πανέμορφος κήπος. 140 διαφορετικά είδη και ποικιλίες καλλωπιστικών δένδρων, θάμνων, αναρριχώμενων φυτών στολίζουν τον κήπο με μερικά από τα φυτά αυτά να είναι σπάνια, ενώ πολλά από τα δέντρα (π.χ. αριές και κυπαρίσσια) ξεπερνούν έναν αιώνα ζωής. Τον κήπο στολίζουν όμορφα γλυπτά όπως αίγαγροι, κούροι, γυναικείες μορφές και ένας λαϊκός οργανοπαίκτης που παίζει τσαμπούνα. Η έκταση βρίσκεται στην καρδιά της Αθήνας και περικυκλώνεται από τις πολύβουες αρτηρίες που σχεδόν πάντα είναι φορτωμένες με αυτοκίνητα, μηχανάκια, ταξί, λεωφορεία.

Παλαιά Ανάκτορα
Πρόκειται για νεοκλασικό κτήριο, σχεδιασμένο από τον Βαυαρό αρχιτέκτονα της Βασιλικής Αυλής της Βαυαρίας Φρειδερίκο φον Γκέρτνερ (Gärtner) και βρίσκεται στην Πλατεία Συντάγματος στην Αθήνα. Χρησιμοποιήθηκε ως ανάκτορα από τον Όθωνα και στη συνέχεια από τον Γεώργιο Α’ μέχρι το 1910, όπου εγκαταστάθηκε σε νεότερα, στην οδό Ηρώδου του Αττικού, γι’ αυτό και η ονομασία τους Παλαιά Ανάκτορα. Στη δυτική πλευρά του κτιρίου διαμορφώθηκε ο χώρος σε Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη, ενώ οι εξωτερικοί χώροι τόσο της ανατολικής όσο και της νότιας πλευράς από την αρχή διαμορφώθηκαν σε μεγάλο ενιαίο εθνικό κήπο, που υπάρχει μέχρι και σήμερα. Το κτίριο κατασκευάστηκε στο διάστημα 1836-1847, για να γίνει ανάκτορο του Όθωνα, μετά την μεταφορά της πρωτεύουσας του κράτους από το Ναύπλιο στην Αθήνα το 1834. Τα Παλαιά Ανάκτορα σταμάτησαν να χρησιμοποιούνται ως ανάκτορα και παράλληλα επίσημη κατοικία της βασιλικής οικογένειας το 1910, αφού είχε υποστεί και αρκετές ζημιές από δυο πυρκαγιές, το 1884 και το 1909. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 1922, χρησιμοποιήθηκε σαν κέντρο υποδοχής και περίθαλψης των προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής. Το 1929 έγινε έδρα του Ελληνικού Κοινοβουλίου, που προηγουμένως στεγαζόταν στο Βουλευτήριο της οδού Σταδίου (σήμερα γνωστό σαν Παλιά Βουλή), και της Γερουσίας. Η μετατροπή του κτιρίου σε Κοινοβούλιο έγινε από τον αρχιτέκτονα Ανδρέα Κριεζή. Στις 25 Μαρτίου 1932 έγιναν και τα αποκαλυπτήρια του Μνημείου του Άγνωστου Στρατιώτη, που άρχισε να κατασκευάζεται το 1929. Σήμερα είναι έδρα του ελληνικού κοινοβουλίου, της Βουλής των Ελλήνων. Στεγάζει την αίθουσα του Κοινοβουλίου, της Γερουσίας και των Επιτροπών, τα Γραφεία του Προέδρου της Βουλής και των Αντιπροέδρων, μέρος του Αρχείου της Βουλής, γραφεία των κοινοβουλευτικών ομάδων των κομμάτων, το τηλεοπτικό κανάλι της Βουλής των Ελλήνων, καθώς και διοικητικές υπηρεσίες.

Παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου
Είναι κτίσμα του 14ου αιώνα που κατασκευάστηκε από τους Ιωαννίτες ιππότες ,οι οποίοι κατείχαν τη Ρόδο από το 1309 έως το 1522, στη θέση παλαιότερης βυζαντινής ακρόπολης του 7ου μ.Χ αιώνα. Το παλάτι εκτός από διοικητικό κέντρο των Ιπποτών και κατοικία του Μεγάλου Μαγίστρου ήταν επίσης έδρα της άρχουσας κοινωνικής και πνευματικής τάξης της Ρόδου. Όταν κατέλαβαν το νησί οι Οθωμανοί χρησιμοποίησαν το μισοκατεστραμμένο από την πολιορκία παλάτι ως φυλακές ενώ το τελειωτικό χτύπημα δόθηκε το 1856 όταν μετά από έκρηξη πυρομαχικών που φυλάσσονταν στα υπόγειά του το μεγαλύτερο μέρος του καταστράφηκε.

Τατόι
Βρίσκεται 15 χλμ. βόρεια της Αθήνας. Στο κτήμα βρίσκεται το θερινό ανάκτορο της πρώην ελληνικής βασιλικής οικογένειας. Το 1898, μετά την παραχώρηση στον Βασιλέα από τη Βουλή ως ιδιωτική περιουσία του, το Τατόι απέκτησε τη μέγιστη έκτασή του: 47.427 στρέμματα. Παράλληλα προχωράει δραστήρια η οργάνωση της διαχείρισής του και η ανάπτυξη της υποδομής του. Στα έργα αυτά προΐσταται ο Λουδοβίκος Μύντερ (1873-1892), Δανός δασολόγος και φιλέλληνας, καθώς και, στη συνέχεια, ο διάδοχός του στη διεύθυνση του κτήματος Ότο Βάισμαν (1893-1914). Πρώτα από όλα, όμως, το Τατόι είναι το προσωπικό δημιούργημα του Γεωργίου Α’, που το σχεδίασε ως ένα κτήμα αναψυχής όπου τον κυρίαρχο λόγο θα έχει το δάσος και δευτερεύοντα τα οικοδομήματα. Το 1884, άρχισε να οικοδομείται από τον αρχιτέκτονα Σάββα Μπούκη το κυρίως ανάκτορο, μιμούμενο μια έπαυλη του συγκροτήματος των ανακτόρων του Πέτερχοφ, στην Αγία Πετρούπολη, που ανήκε στον τσάρο Αλέξανδρο Β’, θείο της βασίλισσας Όλγας. Πρωτοκατοικήθηκε από τον Γεώργιο το 1889, αμέσως μετά το γάμο του Διαδόχου Κωνσταντίνου, στον οποίον αφέθηκε η χρήση του παλιού σπιτιού. Μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα το Τατόι έχει αποκτήσει δύο ναούς, ένα υπασπιστήριο, δυο τρεις οικίες για αυλικούς υπηρεσίας, ένα τηλεγραφείο, την κατοικία του διευθυντή, τρία συγκροτήματα εργατόσπιτων, ένα οινοποιείο, ένα βουτυροκομείο, τρεις στάβλους, αποθήκες, εργαστήρια και καταλύματα για τη Φρουρά. Ο παλιός ανεμόμυλος μετετράπη σε πύργο, μέσα στον οποίο διαρρυθμίστηκε ένα αρχαιολογικό μουσείο με τα ευρήματα των μικροανασκαφών στην περιοχή. Η μεγάλη πυρκαγιά του 1916 σηματοδοτεί το τέλος της χρυσής εποχής. Καίγεται το μεγαλύτερο μέρος του δάσους, τα ελάφια που ο Γεώργιος είχε εισαγάγει από την Ουγγαρία, οι ανακτορικοί στάβλοι, ο ναός του Προφήτη Ηλία, το μουσείο, το παλιό ανάκτορο. Το καλοκαίρι του 1945 το κτήμα καίγεται ξανά. Το 1946, το Τατόι ξεκινάει και πάλι από το σημείο μηδέν. Από το τέλος του 1948 εγκαθίσταται στην έπαυλη μόνιμα η βασιλική οικογένεια, που θα την κατοικήσει αδιάλειπτα ως στις 13 Δεκεμβρίου 1967. Ως χώρος αυστηρά ιδιωτικός, το Τατόι κατάφερε σε γενικές γραμμές να παραμείνει έξω από τη μεγάλη Ιστορία. Όμως, προσωπικότητες στην εποχή τους, όπως ο τσάρος Νικόλαος Β’ της Ρωσίας, η Ελισάβετ της Αυστροουγγαρίας, οι βασιλείς του Ηνωμένου Βασιλείου Εδουάρδος Ζ’ και Αλεξάνδρα, τα τελευταία χρόνια η βασίλισσα Ελισάβετ Β’ του Ηνωμένου Βασιλείου, η Τζάκυ Κέννεντυ και άλλοι το επισκέφθηκαν ή φιλοξενήθηκαν σ’ αυτό. Τον Μάρτιο του 2003, το Τατόι περιήλθε στην κυριότητα του κράτους και τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους κηρύχθηκε διατηρητέο από το Κεντρικό Συμβούλιο Νεωτέρων Μνημείων, ύστερα από εισήγηση της Ελληνικής Εταιρείας για την Προστασία του Περιβάλλοντος και της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Τον Ιούνιο του 2007 η ελληνική κυβέρνηση δήλωσε ότι σκοπεύει να μετατρέψει το κτήμα σε μουσείο.

Παλάτι Κατακουζηνών και Παλαιολόγων (Μυστράς)

Κάτω από το κάστρο του μυστρά, στο πλάτωμα της Άνω Πόλης, σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση τα εντυπωσιακά παλάτια των Κατακουζηνών και των Παλαιολόγων, των δυο οικογενειών ποι διοικούσαν τον Μυστρά ως δεσπότες. Τα ογκώδη κτίρια, χαρακτηριστικά δείγματα μεσαιωνικής αρχιτεκτονικής, έχουν δύο πτέρυγες και είναι χτιρμένα κάθετα το ένα από το άλλο σε σχήμα ορθής γωνίας.

Το πρώτο κτίριο της ΒΔ πτέρυγας ανήκει στην πρώτη περίοδο (1250-1350), με οξυκόρυφα γοτθικά παράθυρα και με ένα μικρό (αναστηλωμένο) εξώστη, επηρεασμένο από τη δυτική αρχιτεκτονική. Αποκαλείται Ανάκτορο των Κατακουζηνών, που κάποια τμήματά του πρέπει να χτίστηκαν από τους πρώτους Φράγκους κυρίαρχους του Μυστρά. Πίσω από αυτό υπάρχει ένα συνεχόμενο κτίριο που ανήκει στη δεύτερη περίοδο (1350-1400) και πρόκειται για το πιο σημαντικό διώροφο κτίριο του Μυστρά που χρησίμευε ως κατοικία των δεσποτών.

Κάθετο στο κτιριακό αυτό συγκρότημα υπάρχει ένα άλλο κτίριο που ανήκει στην τρίτη περίοδο (1400-1460) και είναι το παλάτι των Παλαιολόγων. Χτισμένο σε ενιαίο σχέδιο, είναι το τελευταίο κτίριο των παλατιών και καταλαμβάνει όλη τη νότια πτέρυγα. Είναι ένα μεγάλο ορθογώνιο παραλληλόγραμμο οικοδόμημα, μήκους 38 μ. και πλάτους 12 μ., με ημιυπόγειο, δύο ορόφους και διώροφη στοά μπροστά. Η πρόσοψή του μοιάζει με το παλάτι του Πορφυρογέννητου στην Κωνσταντινούπολη και με τα ανάκτορα της πρώιμης Αναγέννησης στην Ιταλία. Στα 8 διαμερίσματα του πρώτου ορόφου ήταν εγκαταστημένοι οι σωματοφύλακες και οι κρατικές υπηρεσίες. Όλος ο δεύτερος όροφος αποτελούσε μια μεγαλοπρεπή αίθουσα του θρόνου, τον χρυσοτρίκλινο των Βυζαντινών. Στην ανατολική πλευρά του έχει μια σειρά από 8 μεγάλα γοτθικά παράθυρα και μια δεύτερη από 6 κυκλικά ανοίγματα (φεγγίτες). Η αίθουσα αυτή θερμαινόταν με τζάκια που οι καμινάδες τους περνούσαν μέσα από τον δυτικό τοίχο. Το παλάτι αυτό πυρπολήθηκε το 1464 κατά την επιδρομή του Μαλατέστα.

Ανάκτορα Κνωσού

Το Μινωικό ανάκτορο της Κνωσού βρίσκεται 5 χλμ. ΝΑ του Ηρακλείου και καλύπτει μια έκταση περίπου 15 τ. χλμ. Η Κνωσός είναι το πρώτο σημαντικό Μινωικό παλάτι της Κρήτης, χτισμένο στο λόφο Κεφαλά. Η περιοχή επιλέχτηκε για τη στρατηγική της θέση και για τα φυσικά της πλεονεκτήματα. Πρόκειται για το πιο σημαντικό δείγμα Μινωικού πολιτισμού, που έζησε την ακμή του από το 1700 π.Χ. έως το 1450 π.Χ. Εκεί, σύμφωνα με την παράδοση, έζησε ο βασιλιάς Μίνωας. Σπουδαίοι μύθοι συνδέονται με το ανάκτορο της Κνωσού, όπως ο Λαβύρινθος του Μινώταυρου και η ιστορία του Δαίδαλου και του Ίκαρου. Η Κνωσός κατοικείτο από τα νεολιθικά χρόνια έως περίπου το 1350 π.Χ., όπου και καταστράφηκε οριστικά. Το πρώτο παλάτι χτίστηκε το 2000 π.Χ., αλλά ένας μεγάλος σεισμός στα τέλη του 1600 π.Χ. προκάλεσε την ολική του καταστροφή. Οι μινωίτες το έχτισαν και πάλι κάπου μεταξύ 1600-1550 π.Χ. και παράλληλα χτίστηκαν και άλλα κτίρια. Όμως, ένας νέος σεισμός που πιθανόν προκλήθηκε από την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, κατέστρεψε το παλάτι και πάλι το 1500 π.Χ. Αποκαταστάθηκε πάλι και χρησιμοποιήθηκε από τους Αχαιούς περίπου το 1450-1400 π.Χ. Το 1300 π.Χ. περίπου το παλάτι καταστράφηκε, αυτή τη φορά από πυρκαγιά που άρχισε από τις αποθήκες εμπορευμάτων. Μετά από αυτό, το παλάτι δεν αποκαταστάθηκε ξανά και έπαψε να κατοικείται, μέχρι που το ανακάλυψε το 1900 μ.Χ. ο Άρθουρ Έβανς. Οι επισκέπτες μπορούν να θαυμάσουν τα βασιλικά δωμάτια και την αίθουσα του θρόνου.

 

 

 

 

 

 

 

---

 

ΒΟΛΤΑ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ 1850-1920 

Aριστερά σταθμευμένες σούστες και κάρο και δεξιά δύο ιππήλατα τραμ στην πλατεία Συντάγματος, τις αρχές του 20ου αιώνα. H πλατεία πιο μεγάλη, με στενότερο τον δρόμο απ’ όπου δύο γραμμές κατευθύνονταν προς τις οδούς Mητροπόλεως και Φιλελλήνων. Πολλοί Αθηναίοι, επειδή οι αποστάσεις στην Αθήνα ήταν μικρές «το έκοβαν με τα πόδια», όπως συνήθιζαν να λένε. Και επειδή όταν έβρεχε κόλλαγε στα παπούτσια τους λάσπη, έλεγαν «έκοψα λάσπη». Από τότε καθιερώθηκε η έκφραση που λέμε μέχρι σήμερα, όταν θέλουμε να πούμε ότι απομακρυνόμαστε γρήγορα από κάτι.

Ένα ιππήλατο αμαξάκι (λαντό) σταθμευμένο στην οδό Πανεπιστημίου. Ο κάθε επαγγελματίας είχε και το δικό του μεταφορικό μέσο. Ο μανάβης της γειτονιάς ξεκινούσε για το παζάρι τα ξημερώματα με τη σούστα του. Ο γαλατάς μοίραζε το γάλα και τα γιαούρτια με το αμαξάκι του. Ο εμποράκος είχε φορτωμένη κι αυτός όλη την πραμάτειά του πάνω σε μια κλειστή άμαξα και γυρόφερνε τις γειτονιές. Ο νερουλάς, επίσης, πουλούσε το πόσιμο νερό στα χρόνια που οι Αθηναίοι κόντευαν να «κορακιάσουν», γυρίζοντας από γειτονιά σε γειτονιά με το δικό του κάρο, που είχε μετατρέψει σε βυτιοφόρο. Τα σκουπιδιάρικα ήταν κι αυτά ειδικά κατασκευασμένα κάρα με πλαϊνά υψωμένα, από πρόσθετες σανίδες στην καρότσα, για να χωράνε περισσότερα σκουπίδια. Στην υπηρεσία του Δήμου μπήκανε κάποτε και τα κάρα-καταβρεχτήρια. Με αυτά βρέχονταν οι χωμάτινοι δρόμοι το καλοκαίρι, έτσι ώστε να σηκώνεται όσο το δυνατόν λιγότερη σκόνη από το φύσημα του αέρα και από τις άμαξες.

Σπάνια φωτογραφία (1870) που δείχνει την Ιερά οδό να είναι καρόδρομος. Η φωτογραφία είναι σπάνια γιατί ελάχιστες φωτογραφίες υπάρχουν για τα περίχωρα της Αθήνας, καθώς οι φωτογράφοι της εποχής επικέντρωναν τη θεματολογία τους στο ιστορικό κέντρο της πρωτεύουσας.

Στην κορυφή του λόφου του Κολωνού, βρίσκονται δύο μνημεία φιλελλήνων αρχαιολόγων. Το ένα είναι πάνω στον τάφο του Γερμανού αρχαιολόγου Κάρολου Μίλερ (1797-1840), που εργάστηκε και πέθανε στην Αθήνα. Είναι έργο του Δανού αρχιτέκτονα Κρίστιαν Χάνσεν (1803-1883). Πρόκειται για μια επιτύμβια στήλη, που καταλήγει σε διακόσμηση με άνθη. Δίπλα στο μνημείο του Μίλερ, υπάρχει και το μνημείο του Γάλλου αρχαιολόγου Σαρλ Λενορμάν (1802-1859), που επίσης πέθανε στην Αθήνα. Πρόκειται για μια μαρμάρινη λουτροφόρο υδρία, στο εσωτερικό της οποίας έχει ταφεί η καρδιά του. Ο Δανός συγγραφέας Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, που επισκέφτηκε τον Κολωνό σ’ ένα ταξίδι του στην Ελλάδα το 1841, περιγράφει τις εντυπώσεις του από το φυσικό περιβάλλον του Κολωνού: «Η ροή στον Κολωνό… Εδώ είναι θαμμένος ο Γερμανός Κάρολος Μίλερ, που πέθανε πριν λίγο καιρό και που τόσα χρωστά σ’ αυτόν η επιστήμη… Ακούμπησα στον υγρό τάφο… Ο βουνήσιος αέρας κατέβαινε κρύος και τσουχτερός… Σε ολόκληρη τη φύση υπήρχε ένα μεγαλείο που ούτε η Ελβετία μπορεί να σου προσφέρει».

Η οδός Συγγρού (1890) προς τιμή του πάμπλουτου Κωνσταντινουπολίτη τραπεζίτη και πολιτικού Ανδρέα Συγγρού. Έχει χαρακτηριστεί μέγας εθνικός ευεργέτης. Θεωρήθηκε ότι υπήρξε ο ισχυρότερος άντρας της εποχής του, πιο πάνω και από τον βασιλιά Γεώργιο Α’. Στον αντίποδα, αμφισβητήθηκε έντονα λόγω των Λαυρεωτικών. Ο κόσμος, δε, τον αποκάλεσε «Λαυριοφάγο», γιατί αγόρασε τα ορυχεία Λαυρίου και έντεχνα διέρρευσε μέσω του τύπου ότι βρέθηκαν σ’ αυτά κοιτάσματα χρυσού. Ο Συγγρός μετοχοποίησε τα ορυχεία και χιλιάδες Αθηναίοι έσπευσαν να αγοράσουν μετοχές. Η συνέχεια είναι γνωστή, αφού αποδείχθηκε «άνθρακας ο θησαυρός» (από τότε βγήκε η παροιμία) και χιλιάδες Αθηναίοι έχασαν τις περιουσίες τους. Άλλοι χαρακτηρίζουν τον Α. Συγγρό μηχανορράφο και επιδέξιο πολιτικάντη, άλλοι ως λωποδύτη φιλάνθρωπο, ενώ ο τύπος της εποχής χρυσοκάνθαρο! Κατηγορήθηκε ότι παρίστανε μετά τον εθνικό ευεργέτη για να εξαγνίσει τις αμαρτίες του.

Η επονομαζόμενη villa Marguerite, «ο πύργος της Μαργαρίτας», που έλεγαν οι παλιοί Αθηναίοι. Παραμυθένιο κτίσμα στη συμβολή Β. Σοφίας και Μεσογείων, ήταν μια αρχιτεκτονική φαντασία με κόκκινη πελεκητή πέτρα, κωνικό τρούλο και στέγες καλυμμένες από μολυβδόφυλλα. Ο κήπος της ήταν κατάφυτος. Την είχε σχεδιάσει Άγγλος αρχιτέκτονας κατά παραγγελία Ελληνοαμερικανού επιχειρηματία. Το σπίτι όμως το αγόρασε ο Ευστάθιος Λάμψας, πλούσιος επιχειρηματίας κι ιδιοκτήτης του κεντρικού ξενοδοχείου «Μεγάλη Βρετανία». Παντρεμένος με τη Γαλλίδα Παλμύρας Παλφρουά, το ζευγάρι είχε μια θετή κόρη, τη Μαργαρίτα. Από εκεί προήλθε και το όνομα της βίλας, η οποία κατεδαφίστηκε λίγο πριν το 1970.

Το 1903, ο τραπεζίτης Ι. Πεσμαζόγλου εγκαινίασε το θαυμάσιο ξενοδοχείο Ακταίο, στο Π. Φάληρο. Το ξενοδοχείο κτίστηκε με σχέδιο των αρχιτεκτόνων Ερνέστου Τσίλερ και Καραθανασόπουλου, κατά τα πρότυπα των «Palace» των ευρωπαϊκών λουτροπόλεων. Ήταν ένα από τα πιο εντυπωσιακά κτίρια της εποχής, με 160 υπνοδωμάτια και μεγάλες πολυτελέστατες αίθουσες υποδοχής και δεξιώσεων. Για την ανέγερση, την εσωτερική διακόσμηση και τον εξοπλισμό του δαπανήθηκε το τεράστιο για την εποχή ποσό των 2.000.000 δραχμών. Υπήρξε για αρκετά χρόνια το επίκεντρο της κοινωνικής και κοσμικής ζωής της Αθήνας και του Πειραιά. Εκεί δίνονταν επίσημοι χοροί όλο τον χρόνο. Στη διάρκεια του πολέμου εγκαταλείφθηκε, για να ακολουθήσει η κατεδάφισή του, που ολοκληρώθηκε τα τελευταία χρόνια με την εξαφάνιση και του μικρού τμήματος του κτιρίου που είχε διασωθεί κι άξιζε να διατηρηθεί σαν «τεκμήριο» μιας εποχής που χάθηκε οριστικά.

Φωτογραφία από card postal της εποχής 1905. Τότε, σύμφωνα με τα πρώτα δημογραφικά στοιχεία, η Αθήνα στις αρχές του 20ου αιώνα αριθμούσε 123.000 κατοίκους.

Η οδός Αθηνάς (1905), όπου διακρίνουμε τις κλειστού τύπου άμαξες, αγγλικού τύπου (τις «Βικτώριες»). Μερικά από τα κτίρια που διακρίνουμε, κατά μήκος του δρόμου προς το Μοναστηράκι, σώζονται μέχρι σήμερα.

Η κοίτη του Ιλισού ποταμού (1895) ξεκίνησε να καλύπτεται επί Μεταξά, στα τέλη της δεκαετίας του ’30, από το ύψος της παλαιάς Σχολής Χωροφυλακής μέχρι την άλλοτε γέφυρα του Σταδίου, για να δημιουργηθεί η σημερινή οδός Μιχαλακοπούλου. Αργότερα, το 1960, οι εργασίες επικάλυψης συνεχίστηκαν για να δημιουργηθεί η οδός Καλλιρόης.

Ο ποταμός Κηφισός, το 1870, τότε που στις όχθες του η περιοχή Ρέντη (Κολοκυνθού) ήταν γεωργικό προάστιο της Αθήνας. Είχε κι αυτός την τύχη του Ιλισού. Οι ιθύνοντες, αφού έστρωσαν κακόγουστα με πέτρα και σκυρόδεμα τις κοίτες του, στη συνέχεια στη δεκαετία του 1990-2000 επικαλύφθηκε πλήρως για να διαπλατυνθεί η Εθνική οδός.

Το 1869, η ελληνική κυβέρνηση οριοθέτησε 80 στρέμματα δημόσιας γης για το κτίριο του Ζαππείου, στο χώρο μεταξύ των κήπων του Παλατιού και του αρχαίου ναού του Ολυμπίου Διός. Η Βουλή των Ελλήνων πέρασε επίσης νόμο στις 30 Νοεμβρίου του 1869 ειδικά για τις κατασκευές των κτιρίων των Ολυμπιακών αγώνων του 1896, αφού το Ζάππειο ήταν το πρώτο κτίριο παγκοσμίως που κτίστηκε αποκλειστικά για τους Ολυμπιακούς αγώνες. Το πρώτο σχέδιο του κτιρίου εκπονήθηκε από τον αρχιτέκτονα Φ. Μπουλανζέ, το οποίο στη συνέχεια τροποποιήθηκε από τον Αναστάσιο Θεοφιλά και τελικά εγκαταλείφτηκε. Ο Κ. Ζάππας αναθέτει τελικά τον σχεδιασμό του κτιρίου στον Δανό αρχιτέκτονα Θεόφιλο Χάνσεν. Μετά από πολλές καθυστερήσεις το κτίριο θεμελιώθηκε στις 20 Νοεμβρίου του 1874. Τα επίσημα εγκαίνια έγιναν με πανηγυρικό τρόπο στις 20 Οκτωβρίου του 1888. Η αρχιτεκτονική του κτιρίου ακολουθεί τον νεοκλασικό ρυθμό, με πρόπυλο κορινθιακού ρυθμού. Το κτίριο σε συνδυασμό με την πέτρινη γέφυρα του Ιλισού (είχε κατασκευαστεί με χορηγία του Ε. Ζάππα) και τους γύρω κήπους, αποτέλεσαν την εικόνα της Αθήνας στις αρχές του 20ου αιώνα. Δυστυχώς, ο Ε. Ζάππας δεν έζησε αρκετά για να δει το κτίριο στην τελική του μορφή.

Το Ολυμπιακό Ποδηλατοδρόμιο στο Παλαιό Φάληρο. Κατασκευάστηκε το 1895 για τους πρώτους Ολυμπιακούς αγώνες της Αθήνας. Η φωτογραφία είναι τραβηγμένη κατά τη διάρκεια των αγώνων. Στο βάθος διακρίνονται στον κάμπο τα πρώτα καπνεργοστάσια. Κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου και έπειτα χρησιμοποιείτο ως γήπεδο ποδοσφαίρου. Το 1964, στη θέση του κατασκευάστηκε το στάδιο Γ. Καραϊσκάκης.

Στη θέση του κεντρικού κτιρίου της Εθνικής Τράπεζας, στην οδό Αιόλου, υπήρχαν τον 19ο αιώνα δυο χωριστά διώροφα κτίρια, χτισμένα τη δεκαετία του 1840. Αριστερά βρισκόταν η οικία Δομνάνδου, που αγοράστηκε το 1845 από τον τραπεζίτη Γεώργιο Σταύρου και στέγασε το πρώτο τραπεζικό κατάστημα της ελεύθερης Ελλάδας. Δεξιά βρισκόταν το ξενοδοχείο «Αγγλία» του επιχειρηματία Φραγκίσκου Φεράλδη, που αγοράστηκε με τη σειρά του μια δεκαετία αργότερα, με την επέκταση των εργασιών της τράπεζας. Τα δυο κτίρια διέθεταν τον ίδιο αριθμό ορόφων και το ίδιο ύψος, ώστε το 1899-1900 ενοποιήθηκαν με σχετική ευκολία, για να αποτελέσουν, ανακαινισμένα και με νέα εξωτερική διαμόρφωση σε νεοκλασικό ύφος, το ενιαίο μέγαρο που ξέρουμε σήμερα και το οποίο ευτυχώς διασώθηκε.

Ο αρχικός πυρήνας του κτιριακού συγκροτήματος του Νοσοκομείου Ευαγγελισμός οικοδομήθηκε μεταξύ 1881-1884, με βάση τα σχέδια του στρατιωτικού μηχανικού Αναστασίου Θεοφιλά. Το 1888 προστέθηκε το Α’ Χειρουργείο, ενώ το 1897-1898 κτίστηκε ο οίκος των αδελφών νοσοκόμων. Το Νοσοκομείο ιδρύθηκε με πρωτοβουλία της βασίλισσας Όλγας, ενώ στην ανέγερση και στη συμπλήρωση των διαφόρων πτερύγων, συνεισέφεραν οικονομικά ο τσάρος Αλέξανδρος Β’, η Μονή Ασωμάτων (Πετράκη) και γνωστοί Έλληνες επιχειρηματίες, όπως ο Αντρέας Συγγρός, ο Γεώργιος Δρομοκαΐτης, ο Μ. Κοργιολένιος, ο Δ. Θεοδωρίδης κα. Για πάνω από μισό αιώνα, παρέμεινε το μεγαλύτερο Νοσοκομείο της πρωτεύουσας, με 425 κλίνες.

Η οδός Ερμού, το 1904. Διακρίνουμε τα καινούργια ηλεκτρικά φανάρια στο δρόμο. Η Αθήνα άρχισε να ηλεκτροδοτείται σιγά-σιγά από το 1889. Πριν, αντί για ηλεκτρικό ρεύμα, υπήρχε το φωταέριο. Οι πρώτες εγκαταστάσεις του εργοστασίου παραγωγής φωταερίου, στην οδό Πειραιώς («το γκάζι», όπως αποκαλείτο) το οποίο υπάρχει αναπαλαιωμένο σήμερα, οικοδομήθηκε το 1860, με βάση γαλλική μελέτη, για λογαριασμό του επιχειρηματία Φραγκίσκου Φεράλδη, που το 1857 είχε αποκτήσει το σχετικό αποκλειστικό προνόμιο εκμετάλλευσης για 50 χρόνια, που στη συνέχεια μεταβιβάστηκε στην Εταιρεία Αεριόφωτος και ανανεώθηκε διαδοχικά μέχρι το 1938, οπότε και περιήλθε στον Δήμο Αθηναίων.

Ο καθεδρικός ναός της Αθήνας (φωτογραφία του 1890), αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, βρίσκεται στην πλατεία Μητροπόλεως. Η κατασκευή του ξεκίνησε το 1842 και ολοκληρώθηκε το 1862. Ο τύπος του ναού είναι σταυροειδής τρίκλιτη βασιλική με τρούλο. Το κόστος κατασκευής ξεπέρασε τον προϋπολογισμό. Η διαφορά καλύφθηκε μερικώς από την πώληση εκκλησιαστικής περιουσίας και από δωρεές της πλούσιας οικογένειας του εθνικού ευεργέτη Σίνα που ζούσε στη Βιέννη. Ο ναός χτίστηκε σε 4 φάσεις. Ο αρχιτέκτονας Θ. Χάνσεν ετοίμασε τα πρώτα σχέδια, στα οποία βασίστηκε το μέρος του κτιρίου μέχρι το ύψος της πρώτης σειράς των παραθύρων. Έπειτα, το 1843, οι εργασίες διακόπηκαν λόγω οικονομικών προβλημάτων. Το 1846, ανέλαβε ο Δημήτριος Ζέζος, εισάγοντας το ελληνοβυζαντινό στοιχείο. Μετά το θάνατό του, το 1857, ο Δήμος Αθηναίων ζήτησε από τον Γάλλο αρχιτέκτονα Francois Boulanger να συνεχίσει την κατασκευή. Αυτός εργάστηκε μαζί με τον Παναγιώτη Κάλκο, που ήταν υπεύθυνος για την εκτέλεση των εργασιών κατασκευής. Για το χτίσιμο του ναού χρησιμοποιήθηκε υλικό από ερειπωμένες βυζαντινές εκκλησίες. Οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό, που είναι έργα του Σπυρίδωνα Γιαλλινά και του Alexander Seitz, ακολουθούν τη βυζαντινή παράδοση, ενώ η διακόσμηση ανήκει στον ζωγράφο Κωνσταντίνο Φανέλλη, από τη Σμύρνη. Τα γλυπτικά αρχιτεκτονικά στοιχεία, τα κιονόκρανα και ο άμβωνας σχεδιάστηκαν από τον γλύπτη Γεώργιο Φιτάλη. Οι πολυάριθμες αρχιτεκτονικές διαφοροποιήσεις κατά την κατασκευή οδήγησαν σ’ έναν απροσδιόριστο αρχιτεκτονικό ρυθμό, που είναι ιδιαίτερα ορατός.

Η οδός Πατησίων (εδώ βλέπουμε το τέρμα), από τους ωραιότερους δρόμους της παλιάς Αθήνας. Η οδός αυτή συνέδεε το κέντρο της πόλης με το κοσμοπολίτικο προάστιο των Πατησίων. Κατά μήκος του δρόμου αυτού είχαν τις επαύλεις τους για αρκετές δεκαετίες οι οικονομικοί παράγοντες της εποχής. Σήμερα, από τις παλιές επαύλεις σώζεται μόνο η παλιά κατοικία του βιομήχανου Ιωάννη Σοφιανόπουλου (απέναντι από το σταθμό του Ηλεκτρικού).

Τα Πατήσια (από κάρτα της εποχής), από τα ωραιότερα και κοσμοπολίτικα προάστια της παλιάς Αθήνας (1904).

Η οδός Ερμού, ήδη από το 1835, ως κύρια οδός της νέας πρωτεύουσας, σταδιακά διαπλατύνεται, αποκτά αρχοντικές οικίες που στεγάζουν δημόσιες υπηρεσίες και υπουργεία, καλλωπίζεται, πλημμυρίζει με άμαξες κάθε είδους και αναδεικνύεται σε εμπορικό δρόμο με καταστήματα τροφίμων, σιδεράδικα, ραφτάδικα και τσαρουχάδικα. Έκτοτε και μέχρι σήμερα ανελλιπώς η οδός Ερμού παραμένει η καρδιά της εμπορικής κίνησης της Αθήνας.

Φωτογραφία τραβηγμένη από το ύψος του Αγ. Σώστη (1905). Η λεωφόρος Συγγρού έχει πλέον δεντροφυτευτεί κατά μήκος της. Βλέπουμε τα πρώτα σπίτια των συνοικιών του Κουκακίου και του Μακρυγιάννη. Η Αθήνα στις αρχές του 20ου αιώνα έχει πλέον αρχίσει να οικοδομείται.

Η οδός Αθηνάς, στις αρχές του 20ου αιώνα (1906), εμπορικός δρόμος από τότε. Διακρίνουμε τα μαγαζιά κιόσκια της εποχής και τους μικροπωλητές κατά μήκος του δρόμου. Για τους παλιούς Αθηναίους ο δυτικός τρόπος ντυσίματος έχει πλέον καθιερωθεί. Ο φουστανελοφόρος πωλητής της φωτογραφίας είναι πιθανότατα από τα γύρω χωριά, από όπου κατέβαινε καθημερινά με το γαϊδουράκι στην Αθήνα για το μεροκάματο.

Τα «Αναφιώτικα» είναι οικισμός της Πλάκας που βρίσκεται ακριβώς κάτω από τη βόρεια πλευρά της Ακρόπολης. Δημιουργήθηκε από τους ονομαστούς πετράδες χτίστες που ήρθαν από το νησί της Ανάφης για να δουλέψουν στην οικοδόμηση των ανακτόρων και των μεγάλων επιβλητικών κτιρίων της βαυαρικής αρχιτεκτονικής. Ήταν περιζήτητοι μάστορες και δούλεψαν αργότερα και στην οικοδόμηση των νεοκλασικών. Τους παραχωρήθηκε ο χώρος κάτω από την Ακρόπολη και έχτισαν μόνοι τους τα σπιτικά τους, ακολουθώντας την κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική. Πέτυχαν να «δέσουν» τα σπίτια τους αρχιτεκτονικά με τα υπόλοιπα της Πλάκας, χωρίς να αφαιρούν μέρος του μεγαλείου των αρχαίων μνημείων. Ευτυχώς σώζονται μέχρι σήμερα (φωτογραφία του 1903).

Τα ανάκτορα της Αθήνας περιστοιχισμένα από νεοκλασικά κτίρια (1880).

Από τα πρώτα κοσμικά καφεζαχαροπλαστεία του Βάρσου, στη γωνιά Πανεπιστημίου και Σανταρόζα, στις αρχές του 20ου αιώνα.

Φωτογραφία από τον Λυκαβηττό, με την περιοχή του Κολωνακίου. Δέστε τα υπέροχα επιβλητικά νεοκλασικά κτίρια βαυαρικής αρχιτεκτονικής. Σήμερα στην περιοχή δεν σώζεται κανένα.

Η λεωφόρος Κηφισίας στο ύψος της Μεσογείων, «πατημένος» χωματόδρομος, το 1907. Μεταπολεμικά θα διαπλατυνθεί. Βλέπουμε τις ξύλινες κολώνες στήριξης των ηλεκτρικών καλωδίων και τους μεταλλικούς πυλώνες. Η ηλεκτροδότηση της Αθήνας είναι γεγονός ότι έχει σχεδόν ολοκληρωθεί.

Ο χωματόδρομος της σημερινής οδού Πλουτάρχου στο Κολωνάκι, στις αρχές του 20ου αιώνα (1908). Στο βάθος διακρίνεται ο Λυκαβηττός.

Φωτογραφία (1908) τραβηγμένη από την περιοχή του Κεραμεικού, τότε που το Θησείο ήταν ακόμα χωριό (φωτογραφικό αρχείο Μουσείου Μπενάκη).

Φωτογραφία (1910) τραβηγμένη από την Ακρόπολη. Βλέπουμε την πύλη του Αδριανού, το λόφο του Μετς, αριστερά το Παναθηναϊκό στάδιο, πιο πίσω αριστερά τα πρώτα σπίτια του Παγκρατίου. Στο βάθος ο Υμηττός, που τον καιρό εκείνο ήταν «φαλακρός», δασώθηκε αργότερα.

Η βίλα Θων ήταν μια από τις πολλές επαύλεις που υπήρχαν περί τα τέλη του 19ου αιώνα και αργότερα στο καταπράσινο προάστιο των Αμπελοκήπων. Οι Αμπελόκηποι μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα ήταν αμπελώνες. Το όνομά τους, λοιπόν, δεν είναι συμπτωματικό. Οι παλιότεροι γνώριζαν τη βίλα Θων. Τελικά και το κτίριο αυτό δεν είχε καλύτερη τύχη. Το κράτος το άφησε στον βωμό των επιχειρηματικών συμφερόντων να κατεδαφιστεί και να γίνει ο σημερινός ουρανοξύστης. Κάποιος κροίσος Σαουδάραβας αγόρασε τα μπάζα από την κατεδάφιση και με αυτά έφτιαξε στην πατρίδα του ακριβώς τον ίδιο «Πύργο της Σταχτοπούτας», όπως ονόμαζαν τη βίλα. Στη φωτογραφία, μπροστά στο κτίριο, πιθανότατα «ποζάρουν» τα μέλη της οικογένειας.

Η οικία Ράλλη-Σκαραμαγκά (κτίριο αριστερά) ήταν από τα τελευταία μέγαρα που χτίστηκαν στη Β. Σοφίας, γύρω στο 1920 (κατεδαφίστηκε το 1955). Στη θέση του σήμερα υπάρχει το υπουργείο Εσωτερικών. Δεξιά, το σημερινό Μουσείο Μπενάκη.

Αθηναϊκός τυπικός καφενές από πρώην Αιγυπτιώτες. Έτσι αποκαλούνταν οι Έλληνες στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Παρατηρείστε τη νεοεισερχόμενη, μοντέρνα για την εποχή, επιγραφή «ΚΑΦΕ-ΜΠΑΡ» (Φωτογραφία γύρω στο 1920, από άγνωστη φωτογραφική πηγή).

Βοτάνια και κομπογιαννίτες ή Βικογιατροί του Ζαγορίου

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Εμπειρικοί γιατροί και γιατροσόφια καταγράφονται στη λαογραφική παράδοση όλης της Ελλάδας. Φαίνεται όμως ότι η γη της Ηπείρου με την πλούσια και καλά προστατευμένη χλωρίδα της λειτούργησε ως κοιτίδα της εμπειρικής «ιατρικής». Σε συνδυασμό, πάντα, με την ευφυή παρατήρηση και την, ανεξάντλητη μέσα στο χρόνο, ζήτηση για «ίαση», «γιατρειά» και λιγότερο πόνο.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ
«Καλός γιατρός πουλώ ζωή, ποιος θέλει, ποιος θα πάρει; Ήρθε ο μέγας γιατρός. Ήρθε ο εξοχότατος, ο μέγας χειρουργός». Με αυτό το πάνδημο και πανηγυρικό καλωσόρισμα, μέσα σε χαλασμό από τυμπανοκρουσίες, ζουρνάδες και χλιμιντρίσματα, έμπαιναν στα χωριά οι βικογιατροί, ή αλλιώς ματσουκάδες, ή σακουλαραίοι ή (στην πιο διάσημη ονομασία τους) κομπογιαννίτες. Οι εμπειρικοί αυτοί «γιατροί» μαρτυρούνται για πρώτη φορά στην Ελλάδα γύρω στα 1670. Από τον θαυμασμό των πρώτων περιηγητών για τις ικανότητές τους οι κομπογιαννίτες και οι πρακτικές τους άρχισαν σταδιακά να περιέρχονται στη λαϊκή χλεύη. Όμως τα «μαγικά» τους βοτάνια επιβίωσαν στην ελληνική γη, χρησιμοποιούμενα άλλοτε ως παραϊατρικά σκευάσματα και καμιά φορά ακόμα και ως συστατικά της φαρμακευτικής βιομηχανίας.
Τους βικογιατρούς ή κομπογιαννίτες του Ζαγοριού εντοπίζει στις περιηγήσεις του ο Πουκεβίλ, στα τέλη του 18ου αιώνα. Τον εντυπωσιάζουν οι ικανότητές τους, καθώς και ο τρόπος που μπολιάζουν την τέχνη τους από γενιά σε γενιά: «Οι πατέρες μεταβιβάζουν στα παιδιά τους ή και σε μαθητές που προσκολλώνται σε αυτούς ως υπηρέτες, την πρακτική μερικών χειρουργικών εργασιών… με τέτοια επιτυχία και επιδεξιότητα, ώστε μπορούν να εκπλήξουν και τους πιο ικανούς χειρουργούς. Διακρίνονται προ πάντων στις περισφιγμένες κήλες ή στις κήλες που έγιναν ενοχλητικές εξαιτίας του βάρους των. Άλλοι ξέρουν να χειρουργούν τον καταρράκτη δια πιέσεως και οι πιο ικανοί χρησιμοποιούν λιθοτομία. Αναφέρω πράγματα που είδα.

Οι αμαθείς χειρουργοί του Ζαγοριού δεν δημι9ουργούν περισσότερα θύματα από όσα πολλοί σημερινοί πτυχιούχοι επιστήμονες».
Εξίσου τολμηρός, ο Γάλλος αρχαιολόγος Αλμπέρ Ντιμάν, αρκετά χρόνια αργότερα, καταγράφει με ισχυρή δόση συμπάθειας τους βικογιατρούς. Στο βιβλίο του «Οι Βούλγαροι» (1811) αναφέρει: «Μεταξύ των Ελλήνων της Ηπείρου, οι καλοί ιατροί είναι άξιοι ιδιαίτερης μνείας. Όλοι ανήκουν στο διαμέρισμα του Ζαγοριού. Η βαθιά αυτή κοιλάδα, που χάνεται στους απότομους κρημνούς της Πίνδου, ξέφυγε από τις εισβολές. Εκεί ζει, διεσπαρμένη σε 20 περίπου χωριά, μια πολύ αμιγής κοινότητα που αξιώνει ότι διατηρεί από πολλούς αιώνες τη γνώση ιατρικών βοτάνων. Οι δόκτορες αυτοί αποτελούν κάποιο είδος αδελφότητας… στην οποία ο γιος διαδέχεται τον πατέρα. Όλη τους η επιστήμη μεταβιβάζεται προφορικά. Διέρχονται την Τουρκία, όπου τιμούνται πολύ και συλλέγουν εκεί ικανές ποσότητες χρημάτων. Πάντοτε ως αίσιο συμβάν εκλαμβάνεται όταν σε κάποιο χωριό ακούεται το πρωί στους δρόμους, ξένη φωνή που αναφωνεί: ‘Προσέλθετε πάντες οι νοσούντες, ιδού έχετε μεταξύ σας τον περίφημο ιατρόν του Ζαγορίου’». Σε υποσημείωση του βιβλίου του προχωρεί μάλιστα και στην εξής σύσταση: «Οι ιστορικοί της ιατρικής των Ελλήνων θα έκαναν καλά να σπουδάζουν τις συνταγές των εμπειρικών»!

ΜΑΚΡΙΑ ΜΑΛΛΙΑ, ΟΜΠΡΕΛΕΣ, ΡΑΒΔΙΑ, ΑΛΟΓΑ ΚΙ ΕΠΩΜΙΔΕΣ
Οι κομπογιαννίτες της εποχής φορούσαν «μαύρη μαλλιαρή σεγκούνα, περιέδεναν δε με πράσινη ταινία την εις δασείς πλοκάμους κυμαίνουσα χαίτη τους επί της οποίας έθεταν σαμουροκάλπακο και επί του βραχίονα έθεταν οζώδη ράβδο εξ ου και αποκλήθηκαν ματσουκάδες». Σύμφωνα με άλλες πηγές (Κωσταλέξης) στους βικογιατρούς «επιτρεπόταν να φορούν ποικιλόχρωμα φορέματα να φέρουν αλεξιβρόχιο (ομπρέλα) και να εισέρχονται έφιπποι στα χωριά»!
Μακριά μαλλιά δεμένα σε κόμπο, ομπρέλες, ραβδιά, έφιππη πανηγυρική είσοδος και βεβαίως σακούλες ανά χείρας. Γι’ αυτό άλλωστε οι βικογιατροί απαντώνται και ως σακουλαραίοι. Τα βότανα που μάζευαν (από τη χαράδρα του Βίκου) τα κουβαλούσαν μέσα σε σάκους. Με αυτούς περιφέρονταν στα χωριά, σ’ αυτούς τους σάκους επίσης, πάλι κατά τον Πουκεβίλ, κρατούσαν έπειτα την κήλη που αφαιρούσαν από κάποιον ασθενή. Φούσκωναν μετά τους σάκους και τους ανέμιζαν κρεμασμένους σ’ ένα καλάμι για επίδειξη. «Να ο μεγάλος γιατρός, ο μεγάλος κηλοθεραπευτής, ο εξοχότατος σπασογιατρός (ορθοπεδικός) που έχει τόσους σάκους από κήλες, περίφημα χειρουργημένες», αναφωνούσαν κατόπιν αυτοδιαφημιζόμενοι.
Υπάρχουν διάφορες ερμηνείες για την ετυμολογία του ονόματός τους. Η ονομασία «κομπογιαννίτης» μπορεί να προήλθε είτε γιατί χρησιμοποιούσαν κόμβους (ρίζες βοτάνων) για θεραπευτικούς σκοπούς: κόμπος + έγιανα= Κομπογιαννίτης, είτε γιατί οι γιατροί από τα Γιάννενα μετέφεραν τα βότανα δεμένα σε κόμπους στο μαντήλι τους. Σύμφωνα με άλλη άποψη, η ονομασία ενδέχεται να προήλθε είτε από την κορδέλα που έδεναν κόμπο στα μαλλιά τους είτε κι από το ρήμα «κομπώνω», δηλαδή εξαπατώ. Στην περίπτωση αυτή, το δεύτερο συνθετικό (-γιαννίτης) δηλώνει απλώς την καταγωγή (τα Γιάννενα) ή προέρχεται από το υγιαίνω και γράφεται με ένα ν (-γιανίτης). Θεράπευαν επίσης με άνθη, φύλλα και κοτσάνια από βότανα, που μάζευαν κατά προτίμηση από το φαράγγι του Βίκου. Από εκεί το δεύτερο όνομά τους: Βίκος + γιατρός = Βικογιατρός. Φαίνεται πάντως ότι ακόμα και στον περίεργο κόσμο των κομπογιαννιτών υπήρχαν διαβαθμίσεις αξιοπιστίας. Οι «καλογιατροί», σύμφωνα με ορισμένους συγγραφείς, ήταν εντελώς απατεώνες. Γράφει ο ιστορικός Κωνσταντίνος Σάθας σε άρθρο του (1883) με τίτλο «Η ιατρική εν Ελλάδι»: «Οι αρειμάνιοι ούτοι αγύρτες είναι ως επί το πλείστον Ιταλοί ή Επτανήσιοι». Ο Σάθας περιγράφει ότι φορούν (α) επωμίδες, οι οποίες «ανεμιζόμεναι κροταλίζουν επί των δίκην παρασήμων επικείμενων μεταλλικών κομβίων», (β) μικρά υποδήματα «περισφιγγόμενα δια θεατρικών κροσσιών και στενών παντελονιών ποικιλμένων δια σιριτιών» έτσι που μοιάζουν «προς Ισπανούς ταυρομάχους»! Αλλά το χαρακτηριστικό γνώρισμα ενός καλογιατρού ήταν «το αριστοτεχνικώς ξυρισμένο αυτού πρόσωπον, το οποίον κωμικώς μορφάζον ανεδύετο εντός περιλαιμίου ως κεφαλής χελώνας εξερχόμενης και εισερχόμενης εν των οστράκων αυτής».

ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΥΜΑΣΜΟ…
Τα «κατορθώματα» των κομπογιαννιτών πέρασαν γρήγορα στη λογοτεχνία και το ιστορικό διήγημα: Σ’ ένα τέτοιο[1] αναφέρεται η περίπτωση ήρωα της Επανάστασης που τραυματίζεται στην προσπάθειά του να ανατινάξει μια τουρκική φρεγάτα στη Μεθώνη. Ο παθών εμφανίζεται κατόπιν να ζητάει απεγνωσμένα τον «Γιαννιώτη του» (δηλαδή τον κομπογιαννίτη του) και να απορρίπτει κάθε άλλη ιατρική φροντίδα. Διηγείται ο τραυματίας πυρπολητής:
«Ο καπετάν Κριεζής είπε και με άλειψαν με σπίρτο. Την άλλη μέρα το ποδάρι μου νταβούλι. Κάναμε πανιά για την Ύδρα, με έβγαλαν έξω σ’ ένα σπίτι, με έριξαν στο κρεβάτι. Την ίδια μέρα ένας Εγγλέζος ήρθε και είδε το ποδάρι μου. Σε λίγο τον βλέπω και έρχεται με μια κασετίνα και μέσα ένα πριόνι.
-Βρε σκυλί αθεόφοβο, να μου κόψεις το ποδάρι μου ήρθες; Και παίρνω κάτω από το προσκέφαλό μου δυο πιστόλες που είχα και τον σημαδεύω τον Εγγλέζο,… άφησε κασετίνες και πριόνια και φευγιό!…
-Βρε Στρατή, θα πεθάνεις βρε, σαν δεν αφήσεις να σου κόψουν το ποδάρι.
Κάλλιο να πεθάνω, καπετάνιο μου, παρά να ζω μισός πριονισμένος, ανώφελος. Για ολάκερος, για καθόλου. Δεν τον θέλω τον Εγγλέζο. Ένας Γιαννιώτης είναι εδώ, μακάρι ας πεθάνω στα χέρια του, αυτόν θέλω.
Ήρθε, Χριστάκη τον έλεγαν, έτσι σαν αυτό το κρασί να χυθεί το αίμα μου και μου λέγει:
-Σε 17 μέρες θα σε σηκώσω.
Μ’ έβανε κάτι αλοιφές κάτι πράγματα. Στις 17 είπε, στις 18 σηκώθηκα και κατέβηκα με τα δεκανίκια ως κάτω στην πόρτα!».
Η πίστη στις ικανότητες του κομπογιαννίτη θα επιβιώσει έως και τη μεταπολεμική Ελλάδα. Αλιεύουμε από άρθρο του Ευάγγελου Μπόγκα στην «Καθημερινή» (1947): «Προ 30 ετών ο ανεψιός ενός πολιτευτή των Ιωαννίνων έπασχε από χρόνια πάθηση των νεφρών και επί χρόνια πολλά ταλαιπωρείτο από την επιστήμη της εποχής χωρίς αποτέλεσμα, έως ότου κατέφυγε εις μία γιάτρισσα από τα Ζαγόρια της Ηπείρου. Η γιάτρισσα λοιπόν, η οποία ήτο απόγονος οικογενείας εμπειρικών ιατρών, με μακρά παράδοση, συμβούλευσε τον άρρωστο να πάει να βρει βορεινό τοίχο, που να μην τον βλέπει ο ήλιος καθόλου και να ξύσει με τον σουγιά την πράσινη μούχλα, την οποίαν να διαλύσει έπειτα σε νερό και να πίνει 3 φορές την ημέρα επί 4-5 ημέρας και θα γίνει καλά».

…ΣΤΗ ΛΑΪΚΗ ΧΛΕΥΗ ΚΑΙ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗ
Η σατιρική ποίηση παρέλαβε με το παραπάνω τους κομπογιαννίτες. Πρώτος ο Ζακυνθινός Αβόγιας Ρούσμελης, το 1745 με την «Κωμωδία των Ψευτογιατρών». «Εν πρώτοις θα μαζέψουμε λάδια πολλών λογιών, κρινόλαδα, δαφνόλαδα, λάδια των μυγδαλιών, ροδέλαιο, ατζιφόλαδο, σκινόλαδο και άλλα χορτάρια να βράσουν με το γάλα». Και ο Βηλαράς έπειτα με την καυστική του σάτιρα θα τους περιλάβει κι αυτός στο ποίημα του «Ο Ματσούκας ή ο αυτοδίδαχτος γιατρός»: «…Τα παχιά κορμιά αχαμναίνει, τ’ αχαμνά σου τα παχαίνει, δίνει μάτια των στραβών, τους ψηλούς ευθύς χαμηλώνει, τους κοντούς κι αυτούς ψηλώνει, βάνει γλώσσα των βουβών!». Αλλά και σε πεζό λόγο οι κομπογιαννίτες δεν άκουσαν λίγα, κυρίως από μορφωμένους Ηπειρώτες, ανάμεσα στους οποίους και ο Παναγιώτης Αραβαντινός, ο οποίος γράφοντας για το Ζαγόρι παρατηρεί: «Ομολογητέον δε ότι εκηλιδούτο το Ζαγοριανόν όνομα ένεκεν της εκφυήσεως των αυτοδίδακτων ιατρών των καλουμένων ματσουκάδων, οίτινες περιφερόμενοι εις πόλεις, κώμας και χωριά, πωλούντες υγείαν και ζωήν, εν αναιδεία και ασυνειδησία κατέτρωγαν το βαλάντιον των ευπατήτων». Ο Γ. Χασιώτης επίσης στη Χρυσαλίδα (1865) αναφερόμενος στο Ζαγόρι γράφει: «Υπήρξαν πρότερον πλήθος αυτοδιδάκτων ιατρών, οίτινες περιήρχοντο τας πόλεις και κώμας Θεσσαλίας και Μακεδονίας και δι’ επιτηδείων μέσων ηπάτουν τους απλούς και αμαθείς».

Ο ΗΧΟΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ
Οι εμπειρικοί ιατροί του Ζαγορίου είχαν αναπτύξει μεταξύ τους μια συνθηματική γλώσσα, που αντλούσε ονόματα, ρηματικούς τύπους και εκφράσεις από τη μεγάλη δεξαμενή του ηπειρωτικού ιδιώματος. Όμως, ο χαρακτήρας της ήταν και επαγγελματικός. Οι κομπογιαννίτες ανέπτυξαν δηλαδή το δικό τους γλωσσάρι για να συνεννοούνται καλύτερα μεταξύ τους, αλλά και για να δυσχεραίνουν, ίσως, την πρόσβαση άλλων στη «γνώση» τους. Ακολουθούν, ενδεικτικά, μερικές «κομπογιαννίτικες» λέξεις, όπως καταγράφονται στο βιβλίο του Δ.Π. Σάρρου «Περί των εν Ηπείρω, Μακεδονία και Θράκη συνθηματικών γλωσσών».
• αγιατούφα ή αγιότουφα: εκκλησία
• άγια χώματα: Ελλάδα
• αίμα του Χριστού: το κρασί
• δάκρυ της Παναγιάς: η ρακή
• αλοιφή: το βούτυρο
• δέξιους: ο Χριστιανός, ο Έλληνας
• ζέρβιους ή ζέρβικους: ο Τούρκος
• θουδώρου: η φακή
• καυτηρά: τα κρεμμύδια
• κούκκους: ο σουλτάνος
• κουτόρους: το χρήμα, τα λεφτά
• λαχανάς: ο κατής (ιεροδικαστής)
• λιφός: ιερέας

ΤΑ ΒΟΤΑΝΑ
Πολλά από τα βότανα που χρησιμοποιούσαν οι βικογιατροί έχουν πράγματι θεραπευτικές ιδιότητες. «Στουμπίσου τα φύλλα του κορακόχορτου και πάρε τον ζουμόν και ήπιε τον και η καρδιά σου θε να γιάνει», αναφέρει ο λαϊκός ποιητής.

ΤΟ ΚΟΡΑΚΟΧΟΡΤΟ (Digitalis grandiflora)
Το κορακόχορτο είναι ένα από τα τρία είδη (τα άλλα δύο είναι η Digitalis lavata και η Digitalis laevicata) του δηλητηριώδους φυτού Digitalis, που φυτρώνουν στο φαράγγι του Βίκου. Με το φυτό αυτό οι βικογιατροί θεράπευαν τις αρρώστιες της καρδιάς. Το φυτό αυτό περιέχει 63 γλυκοσίδια, όπως η διγιταλίνη, η διγιτοξίνη και η γιτοξίνη, καθώς επίσης σαπωνίνες και το ένζυμο διγιταλονιδάση. Το ένζυμο αυτό με το όνομα «Δακτυλίτης» χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα στην φαρμακευτική βιομηχανία, αφού σκόνη από ξεραμένα φύλλα του κυκλοφορεί σε χάπια, υπόθετα κλπ. για τη θεραπεία καρδιακών νοσημάτων. Οι καρδιοτονωτικές του ιδιότητες περιγράφηκαν πρώτη φορά το 1775.

ΤΟ ΣΚΟΡΠΙΔΙ (Ceterach officinarum)
Το σκορπίδι ή χρυσόχορτο των βικογιατρών είναι μια ποώδης πολυετής φτέρη που χρησιμοποιούσαν για να «ρίχνουν» τις πέτρες των νεφρών. Η τανίνη και τα οργανικά οξέα που περιέχει βοηθούσαν σε αυτό. Το σιρόπι του χρησιμοποιείται από τη φαρμακοποιία μέχρι σήμερα σαν αποχρεμπτικό για την καταπολέμηση πνευμονικών παθήσεων. Στην Κεντρική Ευρώπη είναι προστατευόμενο φυτό.

ΤΟ ΑΓΡΙΟΤΡΙΦΥΛΛΙ (Psoralea bituminosa)
Σε κάποιες συνταγές οι βικογιατροί συνιστούν το αγριοτριφύλλι για την καταπολέμηση της ψωρίασης, της λεύκης και της φαλάκρας. Το φυτό περιέχει φουκομαρίνες και στην Κίνα οι ουσίες αυτές, όπως οι psoralen, χρησιμοποιούνται σήμερα με επιτυχία για τη θεραπεία της φαλάκρας και της λεύκης, ενώ υπάρχουν σύγχρονα φάρμακα, που περιέχουν φουκομαρίνες, χρησιμοποιούνται από τις φαρμακοβιομηχανίες για τη συμπτωματική θεραπεία της ψωρίασης.

ΤΟ ΚΟΥΤΣΟΥΛΟΧΟΡΤΟ (Nigela damascena)
Ένα από τα πιο σημαντικά βοτάνια των βικογιατρών ήταν και το κουτσουλόχορτο ή μαυροκούκι. Το έδιναν στις λεχώνες για να κατεβάσουν γάλα και στους υπερτασικούς. Το φυτό χρησιμοποιήθηκε σε πολλά ιατρικά πειράματα. Περιέχει σαπωνίνη, ένα αιθέριο έλαιο και ένα αλκαλοειδές, τη δαμασκελίνη, η οποία επειδή προκαλεί χαλάρωση του μυϊκού τοιχώματος των αγγείων, ρίχνει την πίεση. Τα τελευταία χρόνια δύο ουσίες που περιέχει το φυτό, η θμοκινόνη και η νιγγελόνη, αποδείχθηκε ότι έχουν πολλαπλές θεραπευτικές ιδιότητες, ακόμα και αντικαρκινικές.

ΤΟ ΣΠΑΘΟΧΟΡΤΟ (Hypericum perforatum)
Το βότανο που χρησιμοποιούσαν πιο πολύ από κάθε άλλο οι βικογιατροί ήταν το σπαθόχορτο ή βαλσαμόχορτο, με το οποίο επούλωναν τις πληγές. Λογικά, το σπαθόχορτο πρέπει να είναι το «Χερώνειον πάνακες» του Διοσκουρίδη, το υποείδος του Hypericum olympicum, με το οποίο θεράπευε τα δαγκώματα των φιδιών. Ακόμα και σήμερα σε όλη την Ελλάδα το χρησιμοποιούν σαν λάδι για την επούλωση των τραυμάτων. Το φυτό περιέχει ένα αιθέριο έλαιο, ένα γλυκοσίδιο, την υπερικίνη, που είναι κόκκινη χρωστική και ένα φλαβονικό, πολυφαινολικό παράγωγο την υπεροσίδη.

ΤΟ ΠΟΛΥΚΟΜΠΙ (Equisetum telmateia)
Το πολυκόμπι είναι ένα ποώδες φυτό που παράγει στείρα και γόνιμα στελέχη. Οι βικογιατροί το χρησιμοποιούσαν για να καταπολεμήσουν τις φλεγμονές του ουροποιητικού συστήματος, τη φυματίωση και τις έντονες έμμηνες αιμορραγίες. Το φυτό χρησιμοποιείται σαν φαρμακευτικό από τον 16ο αιώνα. Επειδή είναι πλούσιο σε πυρίτιο και κάλιο χρησιμοποιήθηκε σαν πηγή αλάτων για τον οργανισμό. Περιέχει τα γλυκοσίδια λουτεονίνη και καιμπφερόλη, καθώς και το σαπωνοσίδιο ισοκερσιτρίνη. Οι θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού ήταν γνωστές και στους Αιγύπτιους. Το είδος περιέχει ένζυμα που είναι πολύ επικίνδυνα, αν καταναλωθούν.

ΤΟ «ΜΕΓΑ ΚΕΝΤΑΥΡΙΟ» (Centaurea cyanus)
Για να καταπολεμήσουν τη δυσπεψία οι βικογιατροί χρησιμοποιούσαν τη χερώνεια. Αυτό το φυτό πιθανόν να είναι το «μέγα κενταύριο» του Χείρωνα, δασκάλου του Ασκληπιού, για τις ιδιότητες των φαρμακευτικών φυτών και παιδαγωγού του Αχιλλέα. Σύμφωνα με τη μυθολογία, με το βότανο αυτό ο Χείρων προσπάθησε να θεραπεύσει μια πληγή στο πόδι του Ηρακλή. Επειδή όμως η πληγή δεν έκλεινε, ο Χείρων αναγκάστηκε να παραιτηθεί από την αθανασία, σε όφελος του Προμηθέα και να δώσει έτσι τέλος στους πόνους του. Το φυτό περιέχει μια πικρή ουσία, την κενταυρίνη ή κνικίνη, και τα άνθη του περιέχουν ένα γλυκοσίδιο, την κυανιδίνη. Οι χημικές αυτές ουσίες, εκτός του ότι χρησιμοποιούνται σαν φυσικά χρωστικά σε μερικά αναψυκτικά, αυξάνουν και την παραγωγή γαστρικών υγρών και σάλιου, βοηθώντας έτσι την πέψη.

Ο ΑΜΑΡΑΝΤΟΣ (Sedum hispanicum ή Sedum acze)
Για να διακόψουν τις ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες, οι βικογιατροί χρησιμοποιούσαν τον αμάραντο. Το φυτό αυτό περιέχει μια πολύ τοξική ουσία, που ακόμα δεν έχει μελετηθεί, ένα αλκαλοειδές, τη σεμαδίνη, ένα γλυκοσίδιο, τη ρουτίνη, τανίνη και πολλά οργανικά οξέα. Είναι τόσο ερεθιστικό που όταν έρθει σε επαφή με το δέρμα δημιουργεί φλύκταινες. Άλλα βότανα που χρησιμοποιούσαν είναι και τα εξής:

Ο ΛΥΚΟΣ ΤΗΣ ΛΑΔΑΝΙΑΣ (Cutinus hypocistis)
Τον «λύκο της λαδανιάς» τον χρησιμοποιούσε ο Διοσκουρίδης για να θεραπεύει τις στομαχικές παθήσεις, ενώ οι Ιπποκράτειοι τον χρησιμοποιούσαν στη λοχεία. Οι βικογιατροί έστυβαν τον χυμό του και τον έδιναν σε όσους είχαν δυσεντερία.

Η ΔΗΛΗΤΗΡΙΩΔΗΣ ΚΟΛΟΜΠΙΝΑ (Aquilegia vulgaris)
Είναι ένα από τα πιο όμορφα και σπάνια αγριολούλουδα της Ελλάδας που φυτρώνει και στο φαράγγι του Βίκου. Οι βικογιατροί του χρησιμοποιούσαν σε καταπλάσματα με τα οποία θεράπευαν τις κακοφορμισμένες πληγές. Οι ουσίες που περιέχει, σύμφωνα με κάποιες πρόσφατες χημικές αναλύσεις, «δικαιώνουν» τους κομπογιαννίτες. Τη συναντάμε με το κοινό όνομα «κολομπίνα».

ΤΑ ΜΗΛΑ ΤΗΣ ΦΑΣΚΟΜΗΛΙΑΣ (Salvia pomifera)
Όταν την επισκεφθεί ένα έντομο, η φασκομηλιά παράγει ένα εξόγκωμα που μοιάζει με μικροσκοπικό μήλο. Τα μικρά αυτά μήλα μάζευαν οι βικογιατροί και τα χρησιμοποιούσαν σε αφυδατωμένους, από διάρροιες, αρρώστους.

Ο ΚΡΙΝΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ (Lilium candicum)
Ο κρίνος αυτός περιέχει ένα αιθέριο έλαιο με το οποίο οι βικογιατροί θεράπευαν, σε συνδυασμό με σπαθόχορτο, τα εγκαύματα. Επίσης, αφήνοντας τα λουλούδια του κρίνου σε νερό για κάποιες μέρες, τα χρησιμοποιούσαν μετά για να θεραπεύσουν το κριθαράκι και το χαλαζία των ματιών.

ΤΟ ΕΛΕΝΙΟ
Το ελένιο ίσως είναι το «πάνακες χειρώνιο» του Θεόφραστου, ένα από τα αγαπημένα βότανα του Χείρωνα. Οι βικογιατροί χρησιμοποιούσαν τις ρίζες του για να θεραπεύουν τη βρογχίτιδα, τις πυελονεφρίτιδες και άλλες παθήσεις. Το φυτό χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα στη φαρμακευτική βιομηχανία.

Ο ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΚΡΙΝΟΣ (Lilium martagon)
Έχει παρατηρηθεί ότι οι ελαφίνες για να έρθουν σε οίστρο τρώνε τα φύλλα του κόκκινου κρίνου. Οι βικογιατροί που γνώριζαν τις διεγερτικές του ιδιότητες το χρησιμοποιούσαν σε ανάλογες περιπτώσεις, όταν βέβαια το έβρισκαν, γιατί το πανέμορφο αυτό φυτό είναι πολύ σπάνιο.

Η ΔΡΑΚΟΝΤΙΑ (Dracunculus vulgaris)
Τον χυμό της δρακοντιάς σε συνδυασμό με αυτόν του κοχυλόχορτου (Sedum acrel), δηλαδή ένα κοκτέιλ από τα δύο πιο δηλητηριώδη φυτά της Ελλάδας χρησιμοποιούσαν οι βικογιατροί για να προκαλέσουν αποβολή σε ανεπιθύμητες εγκυμοσύνες.

Η ΙΡΙΔΑ (Iris unguicularis)
Η αγγελιαφόρος των θεών, Ίρις, που συνόδευε τις ψυχές στους τόπους της αιώνιας ειρήνης μέσα από το ουράνιο τόξο (σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία), έδωσε το όνομά της στο φυτό αυτό. Οι αρχαίοι αρωμάτιζαν το κρασί με τη ρίζα της και με το αιθέριο έλαιό της καταπολεμούσαν την κακοσμία του στόματος. Οι βικογιατροί έδιναν στα παιδιά ένα ξερό κομμάτι ρίζας που μασώντας το διευκόλυνε την οδοντοφυΐα. Επίσης έφτιαχναν με αυτό μαλακτικά για το στήθος. Στις ρίζες, εκτός από άμυλο και βλεννώδεις ουσίες, περιέχεται και ένα αιθέριο έλαιο με έντονη μυρωδιά μενεξέ.

ΤΟ ΣΤΡΟΓΓΥΛΟΦΥΛΛΟ (Smyrnium rotundifolium)
Οι ρίζες και οι καρποί του φυτού χρησίμευαν για τη θεραπεία του άσθματος και του σκορβούτου.

ΤΟ ΑΡΣΕΝΙΚΟΒΟΤΑΝΟ (Dactylorhiza sambucina)
Είναι η πιο κοινή ορχιδέα των βουνών γύρω από το φαράγγι του Βίκου. Ιδιαίτερα οι πλαγιές κοντά στο χωριό Βραδέτο την άνοιξη γεμίζουν από τα πανέμορφο αυτό φυτό. Αποξηραμένοι, οι κόνδυλοί του έδιναν ένα μαλακτικό ρόφημα (σαλέπι), που μαλάκωνε τον λαιμό και καταπολεμούσε τη βραχνάδα.

«ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΑΠΟΡΡΟΦΑΕΙ ΤΟ ΑΙΜΑ» (Poterium verrucosum)
Οι ρίζες του φυτού μαζί με ρίγανη βρασμένες έδιναν ένα πικρό ποτό, με το οποίο οι βικογιατροί σταματούσαν τη διάρροια και την απώλεια του αίματος από το έντερο. Το καινούργιο επιστημονικό όνομα του φυτού, sanquisorba (που στα λατινικά σημαίνει «αυτό που απορροφάει το αίμα»), συνηγορεί με τις ιδιότητες που του προσέδιδαν οι κομπογιαννίτες. Το φυτό πάντως είναι φαγώσιμο και πολλοί το προσθέτουν στις σαλάτες.

ΤΟ ΣΦΟΝΔΥΛΙ (Heracleum sphondulium)
Το σφονδύλι των βικογιατρών είναι πολυετές ποώδες φυτό που ανήκει στα Σκιαδανθή. Το χρησιμοποιούσαν σαν τονωτικό στους βαριά αρρώστους, που ο οργανισμός τους είχε καταπέσει. Οι θεραπευτικές του ιδιότητες οφείλονται σ’ ένα αιθέριο έλαιο. Όταν όμως έρθει σε επαφή με το δέρμα μπορεί να προκαλέσει έντονο ερεθισμό. Σε κάποιες χώρες της ανατολικής Ευρώπης φτιάχνουν και ένα είδος μπίρας από τα φύλλα του.